Онынъ зиясы ёлумызны эп айдынлата •Терджиман» газетасынынъ 130 йыллыгъына дайр
КЪОРКЪУНЧЛЫ ТЮШ
ХАЙЫРЛЫ ОЛА ЭКЕН…
«Терджиман» газетасынынъ миллетимиз аятындаки эмиетини даа эияде анъламакъ ичюн сайгъылы окъуйыджыларымызгъа кьырымтатар матбуат васталары джемисининъ фаалиетлери бирден кесильгенини ич олмагъанда бир-къач дакъкъагъа козь огюне кетирмелерини тевсие этер эдим…Табиий ки, эр кунь сейир эткенлерге ве динълемеге артыкъ алыштыгъымыз «ATR» телеканалы, «Мейдан» радиосы ве ГТРК янындаки къырымтатар иджадий бирлешмелерининъ яйынлары, афта сайын почта къутуларындан чыкъарып я да киосклардан сатын алып окъудыгьымыз «Янъыдюнья», «Къырым», «Голос Крыма», «Авдет» газеталары («Йылдыз» меджмуасыны да шу сырадан къалдырмакъ олмаз, эльбет де), интернет агъларында эп чокълашып тургъан саифе ве сайтларнынъ ич бириси къалмайып бирден къапатыладжагьы — биримизнинъ акъылына сыгъаджакъ шей дегильдир. Амма Исмаил Гаспринский 1883 сене- си апрель айынынъ 10-нда (янъы усулнен 22-нде) «Терджиман» газетасынынъ ильк саныны чыкъармагъандже миллетимиз юкъарыда тасвир эттигимиз вазиетке якъын бир алда асырларджа омюр кечирип кельди. Земаневий анъламдаки газеталар Чинде (Къытай) 10-нджы, Авропада 17-нджи асырлардан, Русиеде 1702 сенеден итибарен чыкъып башлагъаныны козь огюне алсакъ, биз «миллетлер ярышында» не ичюн кери къалгьанымызнынъ муим себеплеринден бирисини анъламакъ къыйын олмаз. Бойле алда «Терджиман»- нынъ девирине базы алимлеримиз «Уянув девири» дегенлери де табиий бир ал олып корюне.Асылында инсанлар топлумыны миллет дереджесине котерген эсас васталардан бири — девирий матбуат олса керек. Онынъ джемиеттеки вазифесини бельки де инсаннынъ къан дамарларынен де къыяс этмек мумкюндир. Дамарлар тыкъалгъанда инсан вуджуды насыл агъыр инкъиразгьа огърагъаныны айтмакъ сырасы келеми, аджеба?Бу ерде халкъымызнынъ ич бир матбуат вастасы олмагъан даа бир девири оларакъ сюргюнликнинъ ильк он учь йылыны косьтермек мумкюн. 1957 сенеси майыс 1-ден девлет тарафындан бам-башкъа бир макъсаднен чыкъарылып башлангъан «Ленин байрагьы» газетасы къырымтатарларынынъ миллет оларакъ ер юзюнден силинмегенининъ ачыкъ делиллеринден бирине чевирильген эди.Бугуньде-бугунь юкъарыда адлары анъылгъан матбуат васталарына Къырымда ве диаспо- рамызда йыл сайын янъы-янъы матбуат васталары къошулгъаныны мемнюниетнен къабул этип бу ал юреклеримизде миллий келеджегимизге эминликнен бакъмагъа эсас бергенини къайд этмелимиз.
МИЛЛИЙ ХАЗИНЕ
«Терджиман» газетасынынъ эмиети акъкъында язылгъан чокътан-чокъ эсерлер арасында окъуйыджыларымызнынъ дикъкъатыны 1915 сенеси Исмаил Гаспринский вефатынынъ биринджи йыллыгъына багъышланып язылгъан эки макъалеге джельп этмек истейим.Исмаил бейнинъ энъ якъын фикирдеш ве аркъадашларындан бириси олгъан Осман Акъ- чокъракълы «Миллий хазинемиз» деп адландыргъан макъалесинде: «Бизим немиз вар?» киби суальни ортагъа къойып,озю де о суальге ачыкъ ве къандырыджы джевап бере:»Бизим не миллий умумий китапханемиз вар. Не умумий музейханемиз вар. Не миллий тарихий джедидимиз вар. Не миллий академиямыз вар.Бизим отуз учь джылтлыкъ « Терджиман»ымыз вар. Бу — буюк миллий бир хазинемиздир. Эр не вакъыт миллий эмеллеримизден фейзияп (бильгили) олмакъ истерсек о хазинее мураджаат идеджегиз… ».
ГЪАЕ ВЕ МЕФКЮРЕ ФАБРИКАСЫКъырым топрагъы асырлар девамында бир чокъ сёз усталарыны дюньягьа кетирди. Олар- нынъ арасында энъ буюк истидат саиплеринден бири Номан Челебиджихан олгъаны шубесиздир. О яшагьан ве иджат эткен йыллар Ватанымызнынъ энъ фаджиалы бир девири олды. Шу себептен олса керек, Челебиджиханнынъ бизим куньлеримизге къадар пек аз эсери сакъланып къалгъан. Амма онынъ шимдилик малюм олгъан нутукъ, икяе ве шиирлерининъ эр бирини эдебиятымызнынъ шахэсерлери деп санмакъ мумкюндир.Онынъ Исмаил Гаспринский вефатындан сонъ нешир этильген «Анълая бильсейдик» серле- валы памфлети де бу сырадан истисна дегильдир. Челебиджи- ханнынъ бу эсери рус ве Авропа эдэбиятында мевджут олгъан «несир шиирлер» усулына тарткъаныны корьмемек мумкюн дегиль. Формаль джеэттен несир шекилинде олгъан, амма шиир киби олдукъча джанлы, ифадели тильнен язылгъан бу эсернинъ эр анги бир еринден алып окъуп башласанъыз токътап оламазсынъыз, къайтып-къайтып янъыдан окъумагьа истерсинъиз:«Бу сонъ асыр зарфында татар мухитинде ич бир мефкюре догъмагъандыр ки, «Терджиман»нынъ къануний эвляды олмасын, шевкъатлы тербиесинен тербиеленмесин. Ойле мефкюрелер ки, аз бир заман зарфында джаиль, факъыр ве перишан татар миллетине бир «миллий екянеликке» миллий бир мевджудиет багъышлайлар. Оларгъа ёкъсуллыкъларыны, джеалетлерини, зульмет ве зиллетлерини иьтираф эттире.Эбет, о, гъаелер, мефкюрелер фабрикасы эди…».Номан Челебиджиханнынъ сонъки ибаресини ильк кере окъугъанымда мени озь теренлигинен, мергинлигинен сукъландырып джельп эткен эди. Амма Исмаил Гаспринский тек гъае ве мефкюрелерни ортагъа чыкъармакънен кифаенленген олса, бельки, тарихта тек истидатлы бир публицист ве тенкъидчи олып къалыр эди. Занымджа, ортагъа ташлагъан озь гъае ве теклифлерни омюрге кечире бильмекнинъ буюк устасы олгъаны оны Улу ата сыфатына котере бильди. Буны да Челебиджихан энъ уйгъун сёз ве ибарелернен тасвир эте:«Отуз миллионлыкъ инсан топлулыгъыны (Русие императорлыгъынынъ джумле тюрк-му- сульманларынынъ нуфусы козьде тутула. — А. Э.) бильмем насыл бир къуветнен топлай, дагъыта, текрар топлай, бирлештире, сагьгъа-солгъа севкъ эте, чаптыра, сиясий, эдебий, ичтимаий, миллий джерьянларнен арекет эттире, джанландыра эди…».Заманымыздаки кутьлевий матбуат васталарымызнынъ сайысы баягъы микъдарда олгъа- нына бакъмадан, джемиетимиз микъясында умумиетле бир «Терджиман»нынъ беджерген вазифелерини беджермектен аджиз олгъанларыны теэссюфнен къайд этмеге меджбурмыз.МИЛЛИЙ ХАЗИНЕ МИЛЛЕТКЕ ХЫЗМЕТ ЭТМЕЛИКъырымтатар медениети координацион меркезининъ къарары ве къолтутувы саесинде 1990 сенеси Исмаил Гаспринский адына кутюпханени ачаяткъанда Русиеде 1960-нджы се- нелерде Герценнинъ «Колокол» газетасы буюк колемде, 10 томлыкъ факсимиле усулынен янъыдан нешир этильгенини озюмюз ичюн бир орьнек оларакъ коререк, «Терджиман»ны да бутюнлей янъыдан чыкъармакъны хаяллана эдик. Чокъ языкъ ки, арадан артыкъ 23 йыл кечкенине бакъмадан, миллет оларакъ бу алидженап ве гъает зарур олгъан ишке аля даа киришильмеди.Анълашыла ки, бу месулиетли ишнинъ тюбюнден чыкъмакъ ичюн джиддий интеллектуаль, тешкилий ве маддий ресурсларны джельп этмек керек оладжакъ. Шукюрлер олсун, булар эписи миллетимизде мевджуттыр. Артыкъ бутюн меселе миллий дуйгъу ве федаийли- гимизге багълыдыр.
Aйдер ЭМИРОВ
//Янъы дюнья.-2013.-№14(1.1890).-с.3