Исмаил Гаспринский адына къырымтатар джумхуриет кутюпханеси

Полный текстовый вариант интервью:

Гъалебенинъ 70 йыллыгъы арфесинде И. Гаспринский адына къырымтатар кутюпханесинде Улу Ватан дженкининъ иштиракчиси Къарабай (Къарабан) Асаннынъ хатырасына багъышлангъан «Мукяфат Къараманнынъ догъмушларыны араштыра» мевзусында тарих саати олып кечти.

 

Языджы Аблязиз Велиев Къарабай (Къарабан) Асаннынъ догъмушларыны араштырып, оларгъа дженкчининъ «Джесюрлик ичюн» медалини бермек истей. Бу мевзуда языджынен олгъан интервьюны сизинъ дикъкъатынъызгъа такъдим этемиз.

 

Сиз Къарабай Асаннынъ догъмушларыны араштырасынъыз. Дженкчининъ медали къолунъызгъа насыл келип тюшти, бу акъкъында айтсанъыз.

 

А. Велиев: Бинълернен къырымтатарлар дженкте иштирак эттилер. Иште, бойле адамлардан бириси Ялталы Асан Къарабай да муаребе ёлларындан кечип, энди Алманиягъа якъынлашаяткъанда Венгрияда агъыр яралана ве госпитальге тюше. Анда озюнинъ бир силядаш досту Юрий Головконен таныш ола, о да Къырымдан экен. 1942 сенеси Асан Къарабай «Джесюрлик ичюн» медалинен мукяфатлангъан. «Эгер сагъ, аман юртумызгъа къайтып барсанъ, риджа этем: меним сой-сопларымны тапып, шу медалимни оларгъа берсе, менден бир хатыра олып къалсын», – деп васиет эткен. Ве Головко дженкнинъ сонъунадже сагъ-селямет дженклеше ве ярымадамызнынъ Киров районына къайтып келе. О, достунынъ къорантасыны араштыраджакъ ола, лякин Къырымда ватандашларымыз къалмагъаныны, эписи сюргюн этильгенини эшите.

 

Кель заман-кет заман, энди халкъымыз Къырымгъа къайтып башлагъан сонъ, девирлер денъишкен сонъ, къырымтатарлар акъкъында яхшы лафлар айтылып башлагъан сонъ Юрий Иванович достунынъ къорантасыны араштырып башлай. Атта озю яшагъан район газетасына илян да бере, лякин бундан бир нетидже чыкъмай.

 

Куньлерден бир кунь Эски Къырым шеэрине кельгенде, о Суфьян Велишаев деген бир дженк иштиракчисинен таныш ола, оны эвине мусафирликке давет эте. Суфьян Велишаев дженктеки ярарлыкълары ичюн «Къызыл Йылдыз» орденинен, «Ленинграднынъ имаеси ичюн» медалинен ве даа дигер медаллернен мукяфатлангъан инсан. Юрий Иванович онъа бу тарихны икяе эте. «Теэссюф ки, о къадар йылдан берли мен Асан Къарабайнынъ къорантасыны тапып оламадым. Сизлер, татарлар, бири-биринъизни билесинъиз. Риджа этем: бельки оны тапып берирсинъиз», – деп Суфьян агъагъа медальни бере.

 

Бойлеликнен, Суфьян агъа да Къарабайнынъ догъмушларыны араштырып башлай, лякин ич бир тюрлю нетиджеге иришмей. Ве сонъра о, медальни къызына бере (Эмине Юрдам, Эски Къырымда оджапче олып чалышкъан эди). Энди Юрий Головко да, Суфьян агъа Велишаев де раметли олдылар. Бу сене Эмине оджа: «Аблязиз агъа, Сиз дженк иштиракчилеринен огърашасынъыз, бельки газеталаргъа малюмат берип, бу адамнынъ сой-сопларыны тапмагъа бир чареси олур. Тапылса да, о адамларгъа такъдим этильсе бу медаль», – деп манъа берди.

 

Мен Улу Гъалебенинъ 70 йыллыгъы арфесинде Къарабай Асаннынъ сой-сопларына, догъмушларына мураджаат этмек истейим. Эгер акъикъатен де онынъ сой-соплары, догъмушлары сагъ-селямет олсалар, манъа мураджаат этсинлер ве озьлерининъ акъикъатен де онъа сойлыгъыны исбатласынлар. Мен бу медальни оларгъа такъдим этерим ве олар Асан агъадан хатыра оларакъ бу медальни къоранталарында сакъларлар.

 

Дженк йылларында бизим бир сыра арбий инсанларымыз унвангъа такъдим этильгенлер, лякин шай да алмагъанлар. Хусусан, «Советлер Бирлигининъ Къараманы» унваны. Бу акъта бугунь насыл янъы малюматлар бар?

 

А. Велиев: Кечкен сенелери «Янъы  дюнья» газетасында девамлы суретте оларнынъ джедвели берильди. Дженк йыллары кимлер насыл мукяфатларнен такъдирленгенлер ве чешит себеплерден о мукяфатлар саиплерине такъдим этильмеген. Айны вакъытта Экинджи Дюнья дженки йылларында пек чокъ адамларымыз юксек къараманлыкълары ичюн, джесюрликлери ичюн «Советлер Бирлигининъ Къараманы» деген юксек унвангъа такъдим олунгъанлар. Бугуньде-бугунь бир тюрлю дава олабильмейджек 22 адамнынъ сойады бизим къолумызда бар, архивден алынгъан оларнынъ мукяфат табакълары бар. Дженк йылларында чокъусы бойле олгъан. Меселя, мен шу мукяфат табакъларыны бакъкъанда корем ки, базыда адамлар бир орденге такъдим олунгъанлар, лякин юкъарыда тургъан ёлбашчылар, командирлер атта онынъ бундан юксек орденге ляйыкъ олгъаныны билип, ондан юксек орден бермеге къарар бергенлер ве шай да япылгъан. Ойле сойлары да олгъан. Лякин, теэссюф ки, буюк къараманлыкълар косьтергенине бакъмадан, чокъусы дженкчилеримиз ашагъы севиедеки орденлернен, медаллернен мукяфатлана эдилер. Мен бугуньде-бугунь 22 адам, дейим. Лякин эминим ки, олар даа барлар, чюнки Москва виляетинде ерлешкен Русие Федерациясы Мудафаа назирлигининъ меркезий архивинде дженк иштиракчилерининъ ишлери сакълана. Бугуньде-бугунь бизге оларнынъ тек бир къысмы белли. Мен эминим, илериде оларнынъ ичинден даа юзлернен ойле юксек мукяфаткъа такъдим олунгъан къырымтатарларнынъ адлары чыкъар. Лякин бугуньде-бугунь шу 22 адам такъдим олунгъан олса, тек 6-7 адамгъа ресмий суретте бу къараманлыкъ унваны берильди. Олардан дёртю 2 дефа «Советлер Бирлигининъ Къараманы» унванына такъдим этильгенлер.

 

 

Суаль: Булар кимлер?

 

А. Велиев: Булар: Аметхан Султан, Фетислям (Анатолий) Абилов, Абдраим Решидов ве Джафер Топчы. Юкъары тешкилятларгъа олар акъкъында справкалар азырланылып, мукяфат табакъларынынъ нусхалары чыкъарылып ёлланылды, оларнынъ акъикъатен де бойле джесюрликлери тасдикъланды. Зира Гъалебенинъ 70 йыллыгъы мунасебетинен, ич олмадым базылары, ич олмадым шу эки кере «Советлер Бирлигининъ Къараманы» унванына такъдим олунгъанлар озь вефатындан сонъ такъдирленселер, яхшы олур эди деп тюшюнем ве умют этемиз ки, бу шейде бир йылышув олур.

 

 

Суаль: Аслы да Сиз арбий мевзусынен, къырымтатарларнынъ Экинджи Джиан дженкиндеки иштираги мевзусынен насыл огърашып башладынъыз?

 

А. Велиев: Меним бабам – Сеитмустафаев Вели – офицер эди. Дженкнинъ ильки йылларында о, ордугъа алынгъан ве дженктен къайтып кельмеген. Мен бабамны хатырлап оламайым, баба къуванчыны корьмедим. Халкъымызнынъ дженктеки иштираги акъкъында чешит-тюрлю олур-олмаз лафлар чокъ язылды, чокъ айтылды. Мен оларнен разы дегиль эдим. Сонъундан такъдирим журналистиканен, языджылыкънен багълы олгъан сонъ, бу мевзуда чокъ чалышкъан сонъ, озь огюме ойле бир макъсат къойдым ки, дженкте иштирак эткен къырымтатарлары акъкъында бир къач джылтлы китап язмакъ, ич олмадым бир-эки сатырнен олса да, оларны къайд этмек. Чюнки несиллер денъише, илериде бутюн бу адамлар энди тарих олып къаладжакълар. Оларнынъ сой-соплары къала артында, торунлары, торунларынынъ торунлары къала. Ярын – о бириси кунь: «Я сенинъ къартбабанъ ким олгъан?» – дегенде, чыкъарып косьтерсинлер, гъурурлансынлар, о къартбабалары киби джесюр, къоркъубильмез адамлар олсунлар, Ватанларына, халкъларына садыкъ олсунлар, деп мына бундайын эсерлер джыйынтыгъыны азырламакъ ниетим бар эди.

 

Аман-аман ярым асыр эвельси бу мевзуда ильки материаллар яваш-яваш язып башладым. Меселя, бир макъаленинъ тарихы акъкъында айрыджа айтмакъ истейим. 60-нджы сенелери Самаркъанддан Идрис Асанин редакциямызгъа мусафир олып кельди («Ленин байрагъы» газетасына – муар.). О вакъыт мен газетанынъ месуль кятиби олып чалыша эдим.

 

– Аблязиз, Кибрай деген ерде бир къоранта яшай, Назифе къартанай деген бир къартана. Онынъ учь огълу, акъайы дженкке кеткен ве бири де къайтып кельмеген. Шу къоранта акъкъында бельки бир шейлер язарсынъ, – деди. Мен о къорантаны къыдырып таптым. Къартанайнен, онынъ къызынен субетлештик. Олар манъа ресимлерини чыкъарып косьтердилер, насыл весикъалар олса, эпсини чыкъарып манъа косьтердилер. Нетиджеде, мен «Ленин байрагъы»нда «Къараманлар ольмейлер» деген буюк бир макъале яздым. Дейджегим, шу къоранта акъкъында язгъаным хусусан акълымда къалды, чюнки сонъундан арды-сыра китапларым чыкъып башлагъанда, 1-нджи китабымны о макъалемнинъ серлевасынен адландырдым ве о, «Къараманлар ольмейлер» деген аднен нешир олунды. Онларнен дженкчи- ватандашларымыз акъкъында чокъ макъале, очерк, интервью язмакъ сырасы кельди. Олар арасында – дженк йылларында Ташкент шеэрининъ арбий коменданты олгъан Энвер Арифов. Ташкентте полковник Аджы Абла Эмиров яшай эди. Онынъ бутюн къорантасыны, беш агъа-къардашыны да немселер атып ольдюргенлер. О адамнен мен яхшы таныш эдим, биз дост эдик. Онынъ акъкъында язгъан макъалелерим де кирди бу китапкъа. Белли языджымыз Джевдет Аметов джебэде булунгъан, Ленинграднынъ имаесинде иштирак эткен. О, немселер тарафындан ольдюрильген подпольеджи Абибулла Къаври акъкъында «Къуршуннен токътатылгъан йыр» адлы повестини язгъан эди. Умумен, дженк мевзусында пек чокъ икяелер язгъан иджаткяр. Джевдет агъанынъ кенди такъдири де гъает фаджиалы. Дженк йыллары эвлерине: «Огълунъыз Ленинград имаесинде эляк олды», – деген къара хабер кельген. Бутюн къорантасы топланып дуа яптыргъанлар, агълав-сызлавнен анъгъанлар. Кель заман-кет заман, Джевдет огъуллары бир кунь дженктен сагъ-селямет къайта. Джевдет Аметовнынъ омюринде олып кечкен бу ал акъкъында мен биринджи олып газетагъа язгъан эдим.

 

Иште, нидже-нидже такъдирлер олды… Подпольеджилер, партизанлар редакциямызгъа чокъ келе эдилер. Сонъ оларнен отурып, субетлешип, биз «Ленин байрагъы»нда дженкке багъышлангъан «Джесарет» серлевалы юзлернен саифе чыкъардыкъ. Бу махсус саифеде йыллар девамында мунтазам суретте пек чокъ материал берильди. Эгер бугунь газетаны саифелесек, бу – бизим дженк энциклопедиямыз, демек мумкюн. Юзлернен, бинълернен адамлар акъкъында, араштырылгъан адамлар акъкъында пек чокъ макъале бар.

 

Дейджегим, мен бутюн омюр: журналистиканен не къадар огърашкъан олсам, о къадар бу мевзуда чалыштым. Бутюн бу йыллар девамында ойле вакъыт олмады ки, мен дженк иштиракчилери акъкъында макъале язмайым. Бу азырлагъанларым яваш-яваш, топлана-топлана, 4 джылтлыкъ китап сериясына темель олды. Дженк йыллары Алмания ве Австриягъа айдап алып кетильген къырымтатарлар акъкъында «Фашизм махбюслери», «Къараманлар ольмейлер», «Дженк офицерлери», «Муаребе аскерлери» китапларым дюнья юзю корьдилер. Бу топлумнынъ эки джылты («Къараманлар ольмейлер» ве «Дженк офицерлери» китаплары) рус тилинде де чыкъты. Бу сериянынъ 5-нджи джылты партизан ве подполье арекетинде иштирак эткен къырымтатарларгъа багъышланаджакъ.  Бу ишни де язып сонъуна чыкъмакъ керек.

Интервьюны неширге Эльмаз Велиева азырлады.