У книжной полки: БЕКИР ЧОБАН-ЗАДЕНИНЪ АКЪКЪЫНДА
АЗЕРБАЙДЖАН ДЕВЛЕТИНИНЪ
БУЮК АЛИМИМИЗГЕ МИННЕТДАРЛЫГЪЫ
Академик Бекир Чобан-заденинъ беш джылтлыкъ «Сайлама эсерлери» акъкъында
Къырымнынъ энъ шанлы эвлядларындан бириси олгъан аджайип шаир ве дюньяджа мешхур тюркшынас-алим Бекир Чобан-заде (1893-1937) омрюнинъ муим бир къысмыны Азербайджанда кечиргени беллидир.
Бекир Чобан-заде озюнинъ энъ фааль ильмий чагъында 1925 сенеси тувгъан юрты Къырымны терк этип Бакугъа кочюп кете. Онынъ бу адымынынъ себеплери хусусында тедкъикъатчыларнынъ чешит тюрлю фикирлери бар. Занымджа, бу акъта къатты бир хуляса чыкъармакъ ичюн Чобан-заденинъ терджимеий алыны даа да терен огренильмеси керек.
Эр не исе, 1925 йылнынъ бааринден (базы менбааларгъа коре 1924 йылынынъ сентябрь айындан) 13.10.1937 йылдаки фаджиалы элягъына къадар (къыскъа бир аралыкълар истисна) Бекир Чобан-заде Азербайджаннынъ пайтахтында яшап чалышты.
Бакуде ильмий ве педагогик сааларында япкъан ишлери айтмакънен битмейджек дереджедедир. Тедкъикъатчыларнынъ малюматларына коре, шу йылларда о Азербайджан девлет университетининъ Шаркъ факультетининъ деканы ве бунынен бирге Азербайджан тили ве эдебияты кафедрасынынъ мудири ве профессоры вазифелеринде булуна. 1925-1929 йыллары арасында Азербайджан Девлет Ильмий-Тедкъикъат институтынынъ ильмий кятифи, 1929 йылында исе шу институтнынъ тюркшынаслыкъ болюгининъ тарихий тильджилик комиссиясынынъ реиси оларакъ сайлана.
Бекир Чобан-заде 1926 йылында Бакуде кечирильген мешур Биринджи Тюркшынаслыкъ Къурултайынынъ энъ фааль иштиракчилеринден бириси олды, тюркшынаслыкънынъ бир сыра муим меселелерине аит олгъан марузаларынен чыкъыш япты. Тюркшынаслыкъ Къурултайы биткенинен Бекир Чобан-заде Азербайджаннынъ Янъы Тюрк элифбеси комиссиясынынъ реислигине кетирильди.
Бекир Чобан-заденинъ къардаш азербаджанлы халкъ ичюн япкъан энъ буюк хызмелеринден даа бирисини къайд этмейип кечмек олмаз. 1929 йылдан итибарен о Азербайджан Девлет Ильмий-Тедкъикъат институтынынъ аспирантура шубесине япып башлады. 20-нджи асырнынъ экинджи ярысында Азербайджан ве Совет Бирлики микъясында буюк алимлер олып танылгъан профессор ве академиклер М.А. Дадашзаде, М.Ш. Ширалиев, Н.М. Араслы, Э.М. Демирчизаде ве даа бир чокълары Бекир Чобан-задени озь оджалары деп саялар.
Бутюн бу мисаллер Бекир Чобан-заденинъ Азербайджан ичюн эммиети не къадар буюк олгъаныны косьтерелер.
Озь тарафындан Айзербайджан девлети де Бекир Чобан-заде азербайджан халкъы ичюн чин юректен япкъан хызметлерини унутмай ве хатырасыны Джумхуриетте яшатмакъ ичюн баягъы тедбирлер омбрге кечирди. Буюк алимнинъ йылдёнмлеринде Бакуде даима халкъара ильмий конференциялар кечириле. Онынъ акъкъында бир сыра китаплар ве пек чокъ макъалелер басылып чыкъты ве бу иш эп девам этмекте. Баку шеэрининъ джадделеринден бирисине Бекир Чобан-заденинъ ады берильди.
Амма бу сырада япылгъан аректлернинъ арасында 2007 сенеси Бекир Чобан-заденинъ беш томлыкъ ильмий эсерлерининъ топламы нешир этильгенини айрыджы дикъкъаткъа ляйыкъ, деп, саям. Бутюн тюрк дюньясы ичюн гъает муим бу иш Азербайджан президенти Ильхам Алиевнинъ 12.01.2004 сенеси чыкъаргъан буюрыгъы нетиджесинде омюрге кечирильгени де бизим ичюн гъает эммиетли деп саям. Чюнки улу алимнинъ ана-юрты олгъан Къырымда сонъ 30 йыл ичинде олды оладжагъы учь ильмий эсери айры китап шеклинде гъайрыдан нешир олунды. Шуларнынъ арасында:
Бекир Чобан-заде. Къырымтатар ильмий сарфы. – Симферополь: ДОЛЯ, 2003. – 240 с. Пер. загл.: Научная грамматика крымскотатарского языка.
Бекир Чобан-заде. Крымскотатарская литература новейшего периода = Къырымтатар эдебиятынынъ сонъ деври: Симферополь: Доля, 2003. – 132 с. – (И. Гаспринский китапханеси «Бильги чокърагъы» сер.).
Bekir Çobanzade. Türk-Tatar diyalektolojisi (Giriş) [Предпринт]. – Симферополь: Таврия, 2009. – 94 с.
Пер. загл.: Тюрко-татарская диалектология.
Амма юкъарыда анъылгъан учь китапнынъ да ич бириси девлет эсабына чыкъарылмагъаныны теэссюф иле хатырлатмагъа меджбурым. Дейджегим, Азербайджаннынъ ёлбашчысы Бекир Чобан-хаденинъ ильмий асабалыгъына айрыджа дикъкъат айыргъаны Къырым Джумхиретининъ шимдики реберлиги ве хусусан акимиетте месуль вазифелерде булунгъан ватандашларымыз ичюн яхшы бир орьнек олмалыдыр.
Окъуйыджыларымызны Бекир Чобан-заденинъ Бакуде 2007 сенеси Азербайджан девлетининъ президенти Ильхам Алиевнинъ 2004 –де имзалагъан буюрыгъы муджиби басылып чыкъарылгъан беш томлыкъ «Seçilmiş Əsərlər»», яни сайлангъан ильмий эсерлерининъ топламынен къыскъадан олса да таныштырмакъ истейим.
Мезкюр топламнынъ эр бир джылтынынъ башында колемдже кучюк бир аннотация кетириле. Оларнынъ эр биринде шу джылткъа Бекир Чобан-заденинъ анги эсерлери кирсетильгени хусусында къыскъа малюмат бериле. Бу ерде шу аннотацияларны къыскъартылгъан шекильде ве тиль джеэтинден бир аз къырымтатар тилине келиштирильген алда кетирем ве шу буюк чалышманы Къырымдаки окъуйыджыларымызгъа танытмакъ ичюн шимдилик етерли деп саям.
Биринджи джылт
(умумий колеми — 336 саифе)
«Муасир тюрк дюньясынынъ энъ буюк тюркшынас-алими адыны ташымагъа ляйыкъ олгъан профессор Бекир Чобан-заде къыскъа аят яшагъан, анджакъ озюнден сонъра зенгин ильмий ве бедиий ирс къалдырып кеткен. Онынъ «Сайлангъан эсерлери»нинъ 1-джы джылтына 1920-джи йылларда Бакуда араб уруфатында нешр этильген «Тюрк-татар лисаниятына медхаль» ве «Тюрк-татар диалектологиясы» ве эм де архивде язы машинкасында латин арифлеринен басылгъан «Хатаининъ тили ве бедиий яратыджылыгъы акъкъында эсерлери кирсетильди».
Экинджи джылт
(умумий колеми -368 саифе)
«Шаркъ дюньясынынъ XX асырнынъ 20-30-джы язып-яраткъан энъ буюк алимлеринден Бекир Чобан-заденинъ «Сайлама эсерлери»нинъ 2-джы джылтына онынъ 1928-джи йылда Акъмесджитте эски элифбеде нешир эттирген «Сонъ девир къырымтатар эебияты. Тенкъит теджрибелери», архивде язы машинкада латин элифбесинде басылгъан ве эски эльязмасы алында къалгъан «Ибн Муханна ве онынъ лугъаты» китаплары ве эм де ильмий деврий матбуатта азербайджан ве рус тиллеринде нешр этильген 27 макъале ве чыкъышы ер алгъан».
Учюнджи джылт
(умумий колеми — 344 саифе)
«Улу тюркшынас Бекир Чобан-заденинъ «Сайлангъан эсерлери»нинъ учюнджи джылтына кирсетильген «Тюрк тили ве эдебиятынынъ тедрис усулы» адлы эки къысымлы тедкъиъкат тюрк тиллерининъ ве эдебиятларынынъ тедрисий ве тедкъикъий методларынынъ огренильмесине багъышлангъан. Китап Азербайджанда юксек тасиль тарихынынъ огренильмесине зенгин материал бере ве муасыр тедрис ве ильмий араштырмалар ичюн актуаллигини аля даа сакъламакъта».
Дёртюнджи джылт
(200 саифе)
«Бекир Чобан-заденинъ ильмий эсерлери топламынынъ дёртюнджи джылты онынъ «Тюрк тили» китабындан ибареттир. Буюк алимнинъ шу эсери тюрк тили оджалары ичюн энъ мукеммель методик къулланма сайыла».
Бешинджи джылт
(264 саифе)
«Мешур тюркшинас-алим Бекир Чобан-заденинъ зенгин ильмий асабалыгъынынъ факъат бир парчасыны ифаде эткен беш джылтлыкъ ильмий эсерлер топламынынъ бешинджи джылтына онынъ «Къумыкъ тили ве эдебияты» тедкъикъаты ве Ф. Агазаде иле бирликте язгъан «Тюрк грамматикасы» китабы кирсетильди. Эр эки эсер де бугунь де тюкшынаслыкъ ильми, о джумледен муасыр азербайджан тилининъ инкишаф ёлларыны огренмек ичюн гъает эммиетлидир».
* * *
Къырым топрагъында узун тарихлар боюнджа дюньягъа кельген энъ улу шахслардан бириси олгъан Бекир Чобан-заденинъ месафе джеэтинден баягъы узакъ, амма гонъюль тарафындан къардаш Азербаджанда беш джылтлыкъ ильмий эсерлер топламынынъ чыкъышы бизим ичюн буюк бир адисе олгъаныны даа бир кере къайд этерек, окъуйыджыларымызнен бир къач фикримнен пайлашмакъ истейим.
Бекир Чобан-заде гъает къыскъа бир омюр ичине 150-ге якъын ильмий эсер (шу сырада о 15-ке якъын китап) яраткъаны беллидир. Окъуйыджыларымызгъа таныткъаным беш джылтлылыкъкъа исе факъат 9 китап ве 27 макъале кирсетильген. Демек ки, эгер Бекир Чобан-заденинъ Ильмий эсерлерининъ толу топламы акъкъында лаф чыкъса, энъ аздан он джылтлыкъ топлам акъкъында сёз юрьсетмек мумкюн. Бу, эльбет де якъын йылларда аль этиледжек бир иш дегильдир. Амма къырымтатар филолог алимлери ве Къырым акимиети теркибинде булунгъан юртдашларымыз ичюн тюшюниледжек мевзуларындан бириси олмакъ керек.
Айдер ЭМИРОВ
Лугъатча:
медхаль – кириш (введение);
муасыр – земаневий (современный);
тюркшынас — тюрколог
Cobanzadǝ, B. Secilmis ǝsǝrlǝri: 5 cilddǝ. – Baki : Sǝrq-Qǝrb, 2007. – (Muasir Azǝrbaycan ǝdǝbiyyati. 1. Turkoloji tǝdqiqat). – На азерб. яз.
Icild / B. Cobanzadǝ ; nǝsrǝ hazirlayan vǝ on sozun muǝllifi M. Adilov ; red. A. Babayev. – 336 s. – Текст : непосредственный.
II cild / B. Cobanzadǝ ; nǝsrǝ hazirlayan vǝ on sozun muǝllifi M. Adilov ; red. A. Babayev. – 368 s. – Текст : непосредственный.
III cild / B. Cobanzadǝ ; nǝsrǝ hazirlayan : A. Ramazanov, T. Quliyev; red. vǝ on sozun muǝllifi M. Adilov. – 344 s. – Текст : непосредственный.
IV cild / B. Cobanzadǝ ; nǝsrǝ hazirlayan vǝ on sozun muǝllifi M. Adilov ; red. V. Adilov. – 200 s. – Текст : непосредственный.
V cild / B. Cobanzadǝ ; nǝsrǝ hazirlayanlar M. Adilov, S. Hadiyeva ; red. : V. Adilov, T. Axundova. – 264 s. – Lugǝt : s. 238-259. – Текст : непосредственный.