Эр бир халкънынъ тарихында ойле бурулыш аллары ола ки, бойле алларда халкънынъ илеридеки такъдири онынъ етекчилерининъ аладжакъ къарарларына, тутаджакъ ёлларына багълы олып къала.

Бу хусуста хатырлатаджагъым биринджи адисе Къырым тарихына аит олмаса да, юкъарыдаки фикримни тасдикълай биледжек энъ парлакъ мисаллерден бирисидир.

Черкез, адыг, абхаз, абазин киби къавимлернинъ къан къардашы сайылгъан убыхлар эвель-эзельден берли шимдики мешур Сочи шеэрининъ дживарларындаки дагълыкъ больгелерде яшай эдилер. 1817-1864 сенелери арасында девам эткен Кавказ муаребесинде дигер джесюр Кавказ халкъларынынъ арасында биле озь мисильсиз джесаретликлеринен айрылып тургъан убыхлар да ахыр-сонъу къос-къоджаман империянынъ ордусы тарафындан магълюбиетке огърадылар. Кавказда мейдангъа кетирильген рус арбий мемуриети убых етекчилери огюнде къатты сюретте шарт къойдылар: «Халкъынъыз, я биринъиз къалмай дагълыкъ больгелерни терк этип ашагъыдаки уваларда ерлешип тынч аяткъа кечмели, я да Османлы девлетининъ топракъларына эбедиен кочюп кетмели…».

Бир чокъ тартышмалар нетиджесинде убыхларнынъ ёлбашчылары иджрет ёлуны сайлап алдылар. Ве бир къач йыл ичинде, 70-80 бинъ джандан ибарет олгъан о ерлернинъ тамыр халкъындан, баба-деде топрагъында олды-оладжагъы 5-6 къоранта, яни 30-40 адам тирелип къалгъан. Табиий ки, олар да чокъкъа бармай этрафтаки миллетлерге къарышып кеткенлер.

Тюркиеге кочип кеткенлер де чокъкъа бармай миллий адетлерини унутып башлагъан, озь тиллеринден вазгечип, тюрк тилини къабул эткен. Тарихчыларнынъ малюматына коре, озь тувгъан тилинде лакъырды эткен Тевфикъ Эсенчи адлы сонъки убых 1992 сенеси апрель 7-де 88 яшында Тюркиенинъ Хаджыосман коюнде вефат эткен. Бунынънен убых тили ресмий суретте олю тиллер сырасында ер алгъан.  

Убых халкъынынъ аджыныкълы талийини корюмли абхаз языджысы ве девлет эрбабы Баграт Шинкуба* ильк кере 1974 сенеси «Алашара» меджмуасында нешир этильген «Кеткенлернинъ сонъкиси» серлевалы учь къысымдан ибарет олгъан тарихий-фельсефевий романында буюк усталыкънен акс эттирген эди. Романнынъ эсас макъсад ве гъаесини онынъ башында эпиграф сыфатында кетирильген ата сёзю ачыкълап бере: «Ватаныны гъайып эткен, эр шейни гъайып эте…». Эсер кениш окъуйыджы кутьлеси тарафындан буюк меракъ иле къаршылангъаны себебинден Советлер Бирлиги заманында олсун, Русие Федерациясы куньлеринде олсун, рус тилинде «Последний из ушедших»* серлева астында дефаларджа нешир этильген эди. Бундан да гъайры Шинкубанынъ мезкюр романы тюрк тилине чевирилип, «Сонъ убых» деп адландыраракъ, бир къач кере басылып чыкъкъаны беллидир.

Корьгенимиз киби, убых халкъынынъ талийи къырымтатар халкъынынъ талийини анъдырып келе. Шунынъ ичюн Баграт Шинкубанынъ «Кеткенлернинъ сонъкиси» романынен бу куньгедже таныш олмагъан окъуйыджыларымызгъа оны мытлакъ окъуп чыкъмагъа тевсие этем. Чюнки о китапнынъ саифелеринден бизим кечмишимиз, бугунимиз ве келеджегимиз ичюн баягъы файдалы дерс чыкъармакъ мумкюн олур.

***

Меракълангъан окъйыджыларымыз Исмаил Гаспринский джумхуриет къырымтатар кютюпханесине келип мезкюр китапнен таныш ола билелер. Кутюпханемиз адреси: 295011, Российская Федерация, Республика Крым, г. Симферополь, ул. Самокиша, 8. Тел.: +7 (3652) 249–560; E-mail: mail@gasprinskylibrary.ru джумаэртесинден башкъа эр кунь саба саат 10.00-ден акъшам саат 18.00-ге къадар (Базар куню саат 11.00ден акъшам саат 17.00-ге къадар

*

Шинкуба, Баграт.
Последний из ушедших [] : роман / Б. Шинкуба ; пер. с абхаз. яз.: К. Симонов, Я. Козловский ; худож.: В. Олефиренко, К. Мистакиди. — Москва : Известия , 1979. — 352 с. : фот., ил. — в пер.

Айдер ЭМИРОВ

---

Лугъатче

адисе – вакъиа (событие);
етекчи – ёлбашчы (руководитель), лидер;
къавим – халкъ, къабиле (народ, племя, род);
магълюбиет – енъилюв (поражение);
мемуриет – идаре (администрация);
муаребе – дженк (война);
иджрет – кочюв (переселение, эмиграция);
ува – вадий (долина)