Зиядин Джавтобели
И.Гаспринский адына
Джумхуриет къырымтатар китапханеси
Информацион-библиографик болюги
Биринджи несильнинъ
етекчиси
Зиядин Джавтобели
(1905-1991)
Акъмесджит
2005
Зиядин Джавтобели
(Менлиазизов)
Зиядин Джавтобели 1905 сенесининъ кузюнде Кефе уездининъ Керчь тарафындаки Джавтобе коюнде сабанджы Менлиазиз койлюнинъ къоран-тасында дюньягъа кельди. Кой мектебини битир-ген Зиядин 1923 сенеси Тотайкой педагогика тех-никумына окъумагъа кире. Шу вакъыт о шиирлер язмагъа башлай. Онынъ бир къач шиирлери «Енъи дюнья», «Яш къувет» газеталарында ба-сылды. Сонъра о язгъан шиирлерини топлап, 1926 сенеси «Инкъилябий шиирлер» серлевасынен би-ринджи джыйынтыгъыны чакъарды.
1925 сенеси З.Джавтобели «Яш къувет» газе-тасынынъ эдебий хадими ве месуль кятиби ола-ракъ чалыша ве айны вакъытта окъувыны девам эте. Техникумыны битирген сонъ, 1928 сенеси З.Джавтобели Акъмесджит районы Алма-Тархан коюндеки нумюне мектебине мудир оларакъ ёл-ланыла. Арадан чокъ кечмеден, шу йылнынъ баа-ринде «Енъи дюнья» газетасынынъ месуль кятиби оларакъ тайинлене. Матбуат ве эдебият ишлерин-де баягъы теджрибели адамлар арасында чалышу-вы яш Джавтобелини шаир ве газетаджы оларакъ шекиллендире.
Бу йыллары о Акъмесджит педагогика инсти-тутынынъ ичтимаий-икътисадий факультетине кире. О эм чалыша, эм де окъуй. 1932 сенеси ин-ститутны битирген сонъ аспирантурагъа кире.
1930-1938 сенелери шаир Къырым девлет неш
риятында муаррир, сонъра исе баш муаррир вази-фелеринде булунды.
1934 сенеси Джавтобели СССР Языджылар бирлигининъ азасы ола. 1936 (1937) сенеси З.Джавтобелининъ «Бахытлы бувын йырлары» адлы бала шиирлери джыйынтыгъы чыкъты. иш-ке ала ве тешвикъат шубесине инструктор ола-ракъ тайин эте. Бундан да гъайры о Къырым языджылар тешкилятынынъ реиси оларакъ 1937 сенесине къадар чалышмакъны девам эте.
1938 сенесининъ сонъунда З.Джавтобели реп
рессиягъа огърап апсханеге къапатыла ве бунынъ
нен онынъ гурьдели яратыджылыкъ фаалиетине сынъыр чекиле. 1946 сенеси апсханеден азат этильген шаир Самаркъандгъа (Озьбекистан) ке-ле. 1950 сенесине къадар оджалыкъ япа. 1956 се-неси къабаатсыз танылып реабилитация олуна.
1950 сенесинден 1979 сенесине къадар къу-руджылыкъларда ишчи олып чалыша.
Дженктен сонъ З.Джавтобелининъ «Йырла, инсан» (1970), «Эдебият севдалары» (1983), «Че-шит йыллар шиирлери» (1978), «Айырылмаз дост
ларым» (1986) киби шиирий джыйынтыкълары басылып чыкъты.
Зиядин Джавтобели 1991 сенеси июнь 16-да Самаркъандда вефат этти.
З.Джавтобели озь шиирлерининъ шекили ве тышкъы тизилювинен аньаневий шиир язув усу-лына садыкъ къалды ве бунынънен берабер эсер-леринде насиат берювден, консерваторлыкътан къуртулып оламады. Лякин шиирлернинъ мунде-риджеси кесен-кес денъишти, оларнынъ образлы-лыгъы, эмоциональ къувети баягъы юксельди. Онынъ къараманлары сербестлик огърунда Си-вашнынъ тузлу сувына дала, Кронштадт ичюн курешке чыкъа, тынчлыкъ вакътында исе озь джаныны аямадан сувгъа ве атешке кире. Онынъ эсерлери арасында яшлыкъны тербиелев эм де намус-ахлякъ меселелерине багъышлангъан мев-зулар муим ер туталар.
З.Джавтобелининъ яратыджылыгъы земане шиириетининъ инкишафына муим иссе къошувы-нен берабер, йигирминджи сенелерден бу кунь-гедже олгъан тарихнынъ озюне хас йылнамеси-дир.
***
Ана
Козьлерим огюнде кетирсем суретинъ,
Даима анъымда тургъандай оласынъ.
Джанлыдай къаш, козюнъ, манълайынъ,
бетинъ,
Баш сыйпап, охшагъан киби оласынъ.
Мен терен хаялнен бакъам эп юзюнъе,
Тенимнен агърылар тюшкендай шу саат,
Дуям мен озюмде тазелик, кучь, такъат,
Аяттан янъы нур киргендай козюме.
Анълайым гедженъни бир этип куньдюзнен,
Козьлеринъ юкъусыз, раатлыкъ бильмей сен
Бешигим башында тельмирдинъ даима,
Авучынъны яйып, кенъ манълайыма.
Дюньянынъ бахтыны багърынъа баскъандай,
Къызгъандынъ омюрнинъ инджиси киби,
Къучакълап-къучакълап опе эдинъ шай,
Юрекнинъ бирден-бир севгиси киби.
Барлыгъым, аятым багъланды сеннен,
Къальбимде энъ гузель инсаний дуйгъулар
Эп сенинъ эшкъынънен, севгинъден
догъдылар.
Ёлумда джетемен йылдызым сен олдынъ,
Омрюме кунешли куньдюзим сен олдынъ.
Аятта ёлумны этмединъ манасыз,
Пек эрте къалсам да мен сенсиз – анасыз.
Яша! – деп къальбиме толдурдынъ сен алев,
Анагъа борджны къолаймы тёлев ?!
Не къадар сыджакъ шу ананынъ сёзлери,
Не къадар терен шу шевкъатлы козьлери.
Кунештен кучьлюдир къальбинде арарет,
Дюньяда тапылмаз анагъа бенъзеген.
О тек бир дане, та эвель-эзельден,
Севгиси омюрлик сёнмейджек бир къудрет
Аналыкъ исинен кульгенде аналар,
Оларда энъ гузель бир алем корюне,
Анагъа урьметсиз омюрде сюрюне,
Ананен инсанлар даима бахтияр.
Йыкъылмаз дюньядай Ватан ве Ана,
Туралар эбедий юкселип ян-яна!
Эсерлери:
1. Айырылмаз достларым: Балаларгъа. Шиир-лер/ Мектеп чагъына къадар балалар ичюн. – Ташкент: Гъафур Гъулам адына эдебият ве саньат нешрияты, 1986. – 72 с.
2. Йырла инсан !: Шиирлер. – Ташкент: Эдебият нешрияты, 1970. – с. 96.
3. Къаз пайы: Шиирлер. – Акъмесджит: Од-жакъ, 2002. – 17 с.
4. Чешит йыллар шиирлери. – Ташкент: Эдебият ве саньат нешрияты, 1978. – 127 с.
5. Эдебият севдалары: Эдебий макъалелер. – Ташкент: Эдебият ве саньат нешрияты, 1983. – 128 с.
Иджады акъкъында
1. Алядин Ш. Биринджи несильнинъ етекчиси: [Шаир З.Джавтобели акъкъында] // Алядин Ш. Юксек хызмет. – Ташкент, 1983. – с. 7-26.
2. Булгъанакълы Г. Бизим генчлигимиз: [Шаирлер З.Джавтобели ве К.Джаманакълы акъкъында] // Йылдыз. – 1985. – № 1. – с. 99-104.
3. Гъафар Б. Омюр ёлу // Йылдыз. – 1977. – № 1. – с. 121.
4. Дерменджи А. Зиядин Джавтобели // Йыл-дыз. – 1979. — № 1. – с. 143-151.
5. Джавтобели Зиядин: 1905-1991 // Йылдыз.- 1991. – № 5.
6. Комсомол поэзиясынынъ етекчиси: З.Джавтобелининъ терджимеи алы // Йыл-дыз. — 1980. – № 6. – с. 159.
7. Селямет Э. Ильки богъдай: Поэма [З.Джавтобелиге багъышлангъан поэма] // Йылдыз. – 1981. – № 1. – с. 126-128.
8. Темиркъая Ю. Зиядин Джавтобелининъ яра
тыджылыгъы // Йылдыз. – 1999. — № 1. – с.
130-134.