Исмаил Гаспринский адына къырымтатар джумхуриет кутюпханеси

2013 сенеси март 19 куню Исмаил Гаспринский адына китапханенинъ окъуйыджылар залында топлангъан алимлер,тасиль хадимлери,языджылар, джемаатчьлыкъ векиллери къырымтатар халкъы арасында дегерли хызметлеринен танылгъан Сейран оджа Усеинов ве Муедин оджа Хайруддиновны догъгъан куньлери мунасебетинен шерефледилер.Китапхане мунтазам суретте алып баргъан «Корюшювлер» тедбирлери черчивесинде тешкиль олунгъан бу байрамны китапхане мудирининъ муавини Лейля ханым Къадырова ачып, унванлы оджамыз Сейран Усеиновны ве алим Муедин Хайруддиновны хайырлады оларны урьмет этип кельген мусафирлерге сёз берди.Тасиль ве илим саасында чокъ йыллардан берли юбилярларнен ян-янаша чалышкъан ТМУ къырымтатар эдебияты кафедрасынынъ мудири, филология илимлери намзети, доцент Шевкет Юнусов, «Маарифчи» бирлешмесининъ фааль азалары, миллий тасиль системини гъайрыдан джанландырувда семерели исселерини къошкъан Шефикъа оджа Абдураманова, Мелек оджа Алидинова, Ревзие оджа Аметшаева, къырымтатар языджылары Риза Фазыл ве Шерьян Али, юбилярларнен эмекдашлыкъта булунгъан Къырымда Бутюнукраин медениет меркезининъ башы Владислав Ермаков, сонъки йылларда Сейран Усеиновнынъ китапларыны чыкъарувда ярдымджы олгъан нашир Надир Караманов, Муедин Хайруддиновнынъ «Тархан койлери» китабыны язувда гъаевий тешеббюсчиси байкъыятлы Шепикъ агъа Апкеримов, Эльмира оджа Ридванова, Нариман оджа Ахмедов, Муедин оджанынъ педагогика илими саасында издешлери, яш алимлер Энисе Абибуллаева ве Зарема Асанова ве башкъалары тебриклев сёзлеринен чыкъышта булунып, озьлерининъ ишлеринен тувгъан халкъынынъ инкишафына хызмет эткен бу инсанларгъа озь юреклеринден чыкъкъан самимий дуйгъуларыны изхар эттилер.Сыджакъ муитте кечкен тедбир себепчилери Сейран Усеинов ее Муедин Хайруддинов оларны хайырламагъа кельген мусафирлерге озь тешеккюрлерини бильдирип, илериде де къолларындан кельген ишлеринен инсанларгъа эйилик япаджакъларыны, халкъкъа хызмет зтеджеклерини ишандырдылар.Къырымтатар тасиль хадимлерининъ «Маарифчи» бирлешмеси бутюн маарифчилер адындан юбилярларны хайырлап, оларгъа узун омюр, къавий сагълыкъ, звлятларынынъ ферагъыны корип яшамакъны тилей, халкъ инкишафы огърунда япаджакъ ишлеринде Алла ярдымджы олсун!

Сейран УСЕИНОВ 1938 сенеси март 19-да Къырымда Алушта районынынъ Корбек коюнде догъа. Бабасы, догъма Багъчасарай районындаки Авджыкойден, Мемет Чапчакьчы – Багъчасарай район иджра комитетинде балджылыкъ боюнджа инструктор, анасы догъма Къувуш коюнден, Ребия Асан къызы – шу комитетнинъ кятиби олгъан.Улу Ватан дженкининъ биринджи айларында немселер Къырымны бутюнлей запт этип ала. Оккупация йылларынынъ башында партизан арекети башлана. Къувушнынъ эалиси партизанларгъа ярдым эте. Онынъ ичюн, немселер койни эки кере якъа. Кой халкъы чокъ вакъыт дагъ ичинде сакъланып юре. Ребия апте де эки баласы – Сервер ве Сейраннен анда ола, сонъ Багъчасарайгъа кетип, аптеси Эминеге якъын, кирагъа бир эв тутып яшай.1944 сенеси советлер ордусы Къырымны немселерден азат эте. Азатлыкъ корюнди дегендже, халкъымыз Къырымдан сюргюн этиле.Майыснынъ 18-инде саба саат 6-да къапыларыны къакъкъан ве эвлеринден чыкъмакъны эмир эткен автоматлы совет аскерлери, къыйыр-чыйыр этильген бала-чагъа, къадынлар ве къартларны демирёл станциясына кетирип, вагонларгъа юклегенлерини, составлар кочькен сонъ, о битли ве кирли вагонлар ичинде адамларнынъ ашсыз, сувсыз чекишкенлерини, хасталыкъ ве олюмлерни алты яшында огьланчыкъ озь козюнен коре.Озьбекистангъа барып тюшкен сонъ, агъасы Сервер ачлыкътан оле. Сейран да анасы Ребия аптенен берабер олюм алына келе. Бойле алда оларны айры тюшкен Мемет агъа келип тапа, Фергъана янындаки Арсиф деген къышлакъкъа алып кете ве къорантасыны ачлыкъ олюминден къуртара.Къайгъы-къасевет ве азапларен толып-ташкъан бу вакъиалар Сейраннынъ бала акълында омюрлик синъип къала, яш юрегинде терен излер къалдыра.1953 сенесинден башлап, ярым асыргьа якъын Сейран агъанынъ яшайышы Фергьана шеэринен багьлы ола. Орта мектепнинъ 10 сыныфыны битирген сонъ, кой мектебинде ишлеп башлай.1958 сенесининъ январында Совет ордусына алына. Москва арбий округындаки Костерево станциясында топчулар къысмында хызмет эте.Ордудан къайтып, Фергьана девлет педагогика институтынынъ филология факультетине кире, 1961 сенеси эвлене. Институтта окъувы биткен сонъ, мектеплерде оджалыкъ ве тербиеджилик япа. Яхшы ишлемеге тырыша. Ишинде яхшы нетиджелерге иришкени ичюн чокъ керелер такъдирлене.1986 сенеси, маариф ишлеринде ярарлы хызмети ичюн Сейран Усеиновгъа «Озьбекистан маариф аляджысы» бельгиси бериле.Сейран оджа, бабасы киби, чокъ йыл девамында халкъымызнынъ Ватангъа къайтарылмасы ичюн миллий арекетте фааль иштирак эте. Юрий Османов, Риза Асанов, Нариман Умеров, Сафет Асанов, дженк ветераны Cepeeр агъа киби вaтaнпepвepлepнeн берабер топлашувлар кечире мектюплер яза, имза топлай, бир къач кере Москвагъа барып келе, ЦКнинъ къабулында ола. Бу ишлернен огърашкьаны ичюн, онынъ эви органлар тарафындан эки кере тинтиле ве чокъкъа бармай: «Сиясий пишкинсизлик косьтерди» деп мектепте окъув ишлерининъ мудири вазифеси ишинден чыкъарыла.1987 сенеси Къырымгъа ёл ачылгьанда, Сейран Усеинов биринджилерден олып, Акъмесджитке келе, ярым эв сатын ала, сонъ къорантасыны кочюрип кетире ве тувгъан топрагьында яшал башлай. Бойлеликнен йылларнен асретлик чеккен топрагъы – севимли Къырымнен къавуша. Сюргюнликтен къайтып кельген сонъ, Къырымда миллий мектеплер, сыныфлар ачылмасынынъ тешеббюсчиси оларакъ, оларнынъ аякъкъа турмасы огьрунда чокъ ишлер япа. 1988 сенеси март айында Къырымда учь койнинъ (Доброе. Мазанка, Денисовка) мектебинде, анда окъугъан балаларымызгъа, бисмилля деп, къырымтатар тилини огретип башлай. Бир йыл девамында оджалыкъ япа.Шу йылы да Къырым оджалар ихтисасыны юкселътюв институтына къырымтатар тили ве эдебияты боюнджа методист вазифесине ишке кире. Мектеплеримизге дерсликлер чыкъармакъ ичюн пешинден юрип, «Къырымтатар тилинде дерсликлер ве къулланмалар азырлап чыкъарув лабораториясы»ны ачтыра ве онынъ рехбери ола.Сейран оджа талебелер ичюн шиирлер яза ве шимдики вакъытта оларнынъ (ве сонъ йылларда япкъан терджимелерининъ) сайысы 250-ден зиядедир. Бестекярлар онынъ шиирлерине музыка яза. О йырлар чешит ансамбллерде иштирак эткен балаларнынъ йыр репертуарына кире.1991 сенеси Сейран оджа муэллифдеши В.А.Миреевнен берабер 2 къысымдан ибарет «Изучайте крымскотатарский язык» (40 уроков) адлы къулланмасы ве иляве оларакъ «Русско-крымскотатарский словарь» (7 бинъ сёз) 5 бинъ тиражнен чыкъарды. Умумен 1991-94 сенелери ичинде 28 фенден (7 серия) тертип эткен ве неширге азырлагъан терминпер лугъатчыкълары чыкъты.1991 сенеси Сейран оджа Усеинов къырымтатар тасиль хадимлери «Маарифчи» Ассоциациясынынъ башта мектеп ишлери боюнджа болюгининъ рехбери олып чалышты, сонъ исе рейис муавини олды.Ассоциациянынъ хадимлеринен берабер Къырымнынъ чешит районына бара, мектеп директорларынен, оджаларнен корюше, миллий мектеплер, сыныфлар ачылмасы керек опгъаныны ана-бабаларгъа анълата, джиддий проблемаларнен кутьлевий информация васталарында чыкъышларда булуна. 1992 сенеси Сейран оджа «Крымскотатарские имена» рисалечигини чыкъарды. Анда 4 бинъден зияде (!) инсан ады кирсетильген.Сейран Усеинов Къырым маариф проблемалары меркезинде Къырым халкълары тиллерининъ инкишафы лабораториясынынъ рехбери олып чалыша. Балаларымызгьа озь тилини, медениетини, урф- адетлерини огретмек ёлларыны къыдыра ве бу хусуста макъалелеринен чыкъышларда булуна. Иджадий ишлерини де токътатмай, балаларгъа эп янъы шиирлер язып тура. 1994 сенеси Сейран оджанынъ 30 йыллыкъ иши – «Крымскотатарско-русский словарь» адлы лугъаты 20 бинъ тиражнен (!) чыкъты. Бу лугъат о вакъытта онынъ энъ буюк иши олды. В.А.Миреевнен бераберликте «Украінско-кримськотатарський розмовник»ни «Початкова школа» журналында бастырып чыкъарды.1995 сенесинден башлап Сейран оджа Къырым девлет санайы-педагогика институтында дерс бере. «Къырымтатар шивешынаслыгъы», «Къырымтатар нутукъ медениети», «Натыкъ санаты», «Ифадели окъув», «Къырымтатар тилини огретюв усулиети», «Ономастика» ве дигер фенлер боюнджа къулланмалар ишлеп чыкъара ве бу фенлерни къырымтатар тилинде алып бара.Сейран Усеинов лейхалар язып, «Математика», «Биология», «Табиатшынаслыкъ», «Ботаника» киби фенлерден чешит сыныфлар ичюн дерсликлерни къырымтатар тилине терджиме эте, йыр дерсликлери устюнде чалыша ве оларны неширден чыкъара. 2001 сенеси педагогика илимлери докторы Муеддин Хайруддиновнен бераберликте «Этикет крымских татар» китаплары чыкъа. 2002 сенеси В. А. Миреевнен берабер «Украінсько- крымскотатарський словник» адлы лугъат чыкъара. «Йылнынъ дёрт мевсими бар» рисалечигини азырлай.Сейран оджа Усеинов омюрининъ эсас вакътыны лугъат язув ишине багъышлай ве бу эснада къырымтатар лугъатчылары арасында онъа етеджек ёкъ. Онынъ эки тилли, учь тилли терджиме я да изаатлы ве башкъа лугъатларынынъ тек адларыны язаджакъ олсакъ, саифе толаджакъ. Оларнынъ эписи гъает къыйметли, амма 3 джылтлы «Крымскотатарско- русско-украинский словарь» ве бу куньлерде дюнья юзю корьген «Къырымтатарджа-русча- украиндже фразеологизмлер лугъаты»ны, улькешынаслыкъ саасында исе «Къувуш ве къувушлылар» китабыны айрыджа къайд этмелидир.Сейран оджа «Маариф ишлери» газетасынынъ эр бир санында озюнинъ «Сейран оджанынъ дерслери» саифесини чыкъарып келе ве айры мевзуларгъа багъышлангъан макъалелер де бастыра.Сейран оджа бутюн омюр бою мектеп проблемаларынен огъраша. Оджамызнынъ маариф ве тасиль саасында япкъан ишлери буюктир.Тасиль системасында чокъ йыллыкъ аля  эмеги ичюн Сейран Усеинов Къырым Мухтар Джумхуриети Юкъары Шурасы Президиумынынъ Къарарынен «Къырым Мухтар Джумхуриетинде нам къазангьан маариф хадими» шерефли унванына наиль олды.

Къырым ве Украинада белли алим (1985 сенеси Москвада педагогика илимлери намзетлиги, 2003 сенеси Киевде докторлыкь диссертацияларыны къорчалай), къырымтатар халкъы этнопедапогикасынынъ эсасчысы, кьырымтатар тасиль хадимлери «Маарифчи» Ассоциациясынынъ тэсисчилеринден бири.Муедин аджы Къыятлар (Бай-Къыят, Сары-Къыят, Кьара- Къыят) къадимий тюрк къабилесинден чыкъкъан. Анасы тарафындан баба-деделери: Дервиш Мурадасыл огьлу Зынджырлы медресени битирген, Номан Челебиджиан ёлбашчылыгъында Миллий фиркъанынъ азасы олгьан; баба тарафтан дедеси – Аедин Садреддин огьлу Кезлев медресесинде окъуй, халкь оджасы ола.

Муедин Хайруддинов 1953 сенеси март 16-да Озьбекистанда Андижан виляетининъ Аим коюнде Хайреддин агъа Аединов ве Мунире ханым Дервишеванынъ аилесинде дюньягъа келе. Миллий ве диний урф-адетлер кутюльген зиялылар къорантасында учь къыз (татасы Сафуре, къардашлары Шекуре ве Ленуре) арасында бир огьлан къатты низам-тертип ве миллий аньанелер эсасында тербиелене.

Та мектепте окъугьан девирде кележекте ким оладжагъыны бильген яш, озь фаалиетини мектепте пионерлер етекчиси вазифесинден башлай.

1978 сенеси Фергъана девлет педагогика институтынынъ тарих факультетини имтиязлы дипломнен битире ве шу институтнынъ педагогика кафедрасында ассистент вазифесинде къалдырыла. Орта мектепте тарих ве джогърафия оджасы олып чалыша. Догъма оджалыкъ истидаты олгъан Муедин Хайруддинов илимге ынтылувы, тирнеклиги, эмексеверлиги саесинде 1985 сенеси Москвада «Педагогика назариеси ве тарихы» мевзусында педагогика илимлери намзетлиги диссертациясыны мувафакъиетнен къорчалай. 0, къырымтатарлар арасында педагогика илимлери намзетлиги диссертациясыны къорчалагьан биринджи алимдир. Онъа бу иште Оэьбекистан, СССР Педагогика илимлери академиясынынъ етекчи алимлери ярдым этелер.О йылдан башлап, та 1992 сенеси Ватангьа кочькендже Фергъана девлет педагогика университетинде педагогика назариеси ве тарихы кафедрасынынъ мудири, рус тили ве эдебияты факультети ве эджнебий тиллер болюгининъ деканы, сонъра исе акъшамки ве гъиябий окъутув болюгининъ проректоры олып чалыша.Къырымгъа кочип, Акъмесджит шеэринде ерлеше ве 1992 сенеси конкурс эсасында Тасиль кадрларынынъ ихтисасыны юксельтюв ве гьайрыдан азырлав Къырым джумхуриет институтынынъ педагогика ве психология кафедрасынынъ доценти вазифесине ишке алына.

1994 сенесинден 2005 сенесине къадар Къырым девлет санайы-педагогика институтынынъ педагогика ве психология кафедрасынынъ мудири вазифесинден башлап, педагогика факультетининъ деканы, ректорнынъ ильмий ишлер боюнджа муавини, ректорнынъ окъув ишлери боюнджа муавини вазифесинде чалыша.

Къырымдаки фаалиети йылларында чешит коллективлернен бераберликте Муедин оджанынъ биваста иштиракинде Ялтадаки педагогика окъув юртунынъ базасында окъув муэссисесининъ янъы типте педагогик колледжини (Акъмесджит шеэри, 1993 с.) мейдангъа кетирюв лейхасы; кьырымтатар тасиль хадимлерининъ «Маарифчи» джумхуриет бирлешмесининъ тэсис этилюви (1995 с.); Къырым Мухтар Джумхуриетинде ана тилинде тасиль Концепциясы (1996 с.); Бутюнукраин тарихчыларынынъ Къырымдаки джемиетининъ тэсис этилюви; «Видродження» Халкъара фондынынъ «Окъув-методик теминатынынъ ве ана тилинде окъутувнынъ земаневий васталары меркези»не грант алынувы (1997 с.); «Къырымнынъ девлет тиллеринде окъутув мектеплерини гьайрыдан тиклев ве инкишаф эттирювнен багълы проблемлер» мевзусында биринджи ильмий-амелий конференция отькерилюви (1995 с., январь 26-27); И.Гаспринскийнинъ 145 йыллыгъына ве Л.Украинканынъ 125 йыллыгъына багъышлангъан профессор оджалар эркяны ве студентлернинъ ильмий-амелий конференциясы (1995 е., майыс); мешур кьырымтатар марифчиси И. Гаспринскийнинъ 150 йыллыгъына багъышлангъан ильмий-амелий конференция (Акъмееджит шеэри, 2001 с., майыс 14-16); Къырым девлет санайы-педагогика институтынынъ Украина, Русие, Озьбекистан, Маджаристан, Полония, Алмания, Тюркие, Канада ве дигер мемлекетлерде алий окъув юртларынен эмекдашлыкъ акъкъында мукъавелелер азырлав; мезкюр институтнынъ бир сыра зенаатларына лицензиялар алув, аттестациядан кечирюв ве аккредитация меселелерини чизюв киби ишлерни амельге кечире.

1978 сенесинден башлап М.Хайруддинов ильмий-педагогик фаалиетинен профессиональ севиеде огърашып башлай ве педагогика илимининъ янъы саасы – этнопедагогиканынъ яратыджыларындан бири ола. Этнопедагогика тербиенинъ миллий теджрибесини ве онынънен багълы олгъан тасавурларны тедкъикъ эте. Кечкен девир ичинде педагог алим 120-ден зияде ильмий иш, шу джумледен 15 монография, дерсликлер ве окъув къулланмалар дердж эттире. Олардан учю Украина Тасиль ве илим назирлиги тарафындан тасдикьланып, онынъ грифини ала. Онынъ китаплары Русие, Озьбекистан, Къазахистан,Тюркие, Алмания, Франция ве дигер мемлекетлерде беллидир. М. Хайруддинов Къырым муэндислик-педогогика университетининъ тикленюв ве инкишаф джерьянына дегерли иссе кьоша, университет янында аспирантура ачылув меселесинде онынъ иштиракинде аль олгъандыр. Педагогика илимининъ актуаль пробпемлери боюнджа ильмий араштырмалар алып баргъан тедкъикьатчы ве аспирантларгъа ёлбашчылыкъ япа, о етиштирген кадрларнынъ чокъусы къырымтатар тасиль системинде чешит алий окъув юртларында ве мектеплерде чалышалар. Къырымтатар этнопедагогикасы боюнджа салмакълы ильмий ишлери ичюн Украина Миллий илимлер академиясы Президиумынынъ Фахрий нишаны ве Фахрий ярлыгъынен такъдирлене. Бу эснада онынъ ильмий ишлери сырасында, эльбет де,онынъ монографиясыны ве чешит йылларда нешир этильген учь къысымдан ибарет «Мудрость веков…» («Асырлар икмети»), «Эдепнаме», улькешынаслыкъ мевзусында «Тархан койлери» киби китапларыны айрыджа къайд этмели. 2003 сенеси «Украина маариф аляджысы» нишанынен ве «Къырымда нам къазангъан тасиль хадими» фахрий унванынен такъдирлене.Ал-азырда Муедин Хайруддинов КРИППО педагогика кафедрасынынъ мудири вазифесинде ильмий ве педагогик фаалиетини девам эте. Онынъ омюр аркъадашы Надие ханым Ашурова да озь омюрини оджалыкь зенаатынен багълап, шимди КРИППОда уйкен методист вазифесинде къырымтатар тили ве эдебияты оджаларынынъ ихтисасыны юксельтюв ишинен, къырымтатар тасиль системининъ проблемлеринен багълы конференция ве семинарларда марузаларынен, «Тасиль» меджмуасында ве «Маариф ишлери» газетасында озюнинъ окъув-усулий ишленмелери, усулий тевсиелери, окьув программалары ве макъалелеринен «Маарифчи» бирлешмесининъ фаалиетинде фааль иштирак эте. Оджаларнынъ эки огълу ве эки къызы бар.