У книжной полки: Я ДЖУРТНЫ КЪОРУЙ ДА СЮРЕМИЗ ОМЮР…
Чобан-заде, Бекир.
Тынч татар чёлюнде… : шиирлер, икяелер = В тихой татарской степи… : стихотворения, рассказы / Б. Чобан-заде ; сост. А. Р. Эмиров ; [пер. с крымскотат. на рус.: О. В. Голубева, С. Дружинин]. – Симферополь : Медиацентр им. И. Гаспринского, 2023. – 160 с.
Бекир Чобан-заденинъ догъгъанына 130 йыл толгъаны мунасебетинен онынъ «Тынч татар чёлюнде = В тихой татарсткой степи» серлевасы астында къырымтатар ве рус тиллеринде сайлама шиир ве икянлер джыйынтыгъы дюнья юзюни корьди.
Бир де бир халкънынъ башына агъыр бир мусибетлер тюшкен девирлерде, онынъ тарихий мекяныны, тувгъан тилини, медениетини, адет ве аньанелерини къорув ишлери адети узьре шу халкънынъ энъ анълы, намуслы ве бильгили векиллери ве шу сырада бедиий сёз усталары ичюн мукъаддес вазифе сыфатыны ала.
Рус инкъилябий демократы Александр Герценнинъ фикирине коре: «Эдебият, иджтимаий эркинликтен марум олунгъан халкъ ичюн озь гъадабыны, виджданыны айкъырып эшиттирмеге имкян берген екяне бир минбердир…»*.
Къырымтатар халкъынынъ дерт-къасеветлерини ве арзу-истеклерини шиир ве икяелеринде буюк усталыкънен ифаде эткен Бекир Чобан-заде Къырымнынъ кучюк бир Къарасубазар адлы шеэрчигинде адий бир чобаннынъ къорантасында дюньягъа кельген эди. Агъымдаки 2023 йылнынъ онынъ 130 йыллыгъы къайд этиледжек.
Къырымнынъ Къарасубазар адлы кучюк бир шеэрчигинде адий бир чобаннынъ къорантасында 1893 йылында майыс 27-де (эски усулнен 15-де) дюньягъа кельген Бекир Чобан-заде халкъымызнынъ бутюн дерт-къасеветлерини ве арзу-истеклерини аджайип шиир ве икяелеринде буюк усталыкънен ифаде этмеге мувафыкъ олгъан эди. Онынъ чокъ тарафлы бедиий асабалыгъында халкъымызнынъ огюнде тургъан бир чокъ суаллерге джевап тапа билемиз.
1916-1920 йыллары Бекир Чобан-заде Будапешт шеэрининъ мешур университетинде юксек тасиль алды, доктор диссерациясыны къорчалап тюркшынаслыкъ ильминде ильк адымларыны япты ве назмиетнинъ сырларыны менимсеп алды. Онынъ шу девирде язгъан эр бир шиир ве икяесинде узакъта къалгъан Ана-Юрт ве халкъына догъру беслеген севги дуйгъулары къайнап таша:
Олемиз оларны онъгъармакъ ичюн…
Татарны тахтына чыгъармакъ ичюн…Я джуртны къоруй да сюремиз омюр…
Я «Джурт!» деп джана да боламыз комюр…(«Ой сувукъ шу гъурбет…»)
Шу дуйгъуларынен о бутюн дюньянен пайлашмагъа истей:
Буюк ишчи къардашларым, аджынъыз!
Джуртума да мундай джоллар ачынъыз!
Мен де сиздай бир нерсесиз ишчимен…
«Келеджек»ке аман бир джол ишлиймен…
Сырларым бар, айтаджагъым яриме,
Ясанъыз джол меним тувгъан джериме!
Дуйгъуларым Кашгъарларгъа сачайым,
Дертлериме эр къалибни ачайым!
(«Чоюн джол ишчилери»)
Белли ки, чешит тюрлю себеплер долайысы 18 ве 19 асырлар ичинде юзь бинълердже юртдашларымыз аджыныкълы иджрет ёлуна тюшип баба-деде топракъларыны терк этти. Не къадар буюк фаджиа ки шимди шу беля къайта баштан къозгъалып башламакъта. Бекир Чобан-заденинъ бу хусуста язгъан сатырлары дерсин юзь йыл эвель дегиль де бугунь язылгъандыр:
Къонъшуларым кочькенде,
Сонъ къавесин ичкенде,
Ах, табылсам, «Отур!..» – деп,
«Озь юртунъдай ёкътыр», – деп!..
(Ах, табылсам!»
Тувгъан тиль мевзусы, онынъ дигер тюркий тиллернен якъынлыгъы ве халкъымыз ичюн эмиети Чобан-заденинъ яратыджылыгъында эсас мевзулардан бирисидир. Буны о «Согъушкъа достлар, хакъ татар тиличюн!» ве хусусан «Тувгъан тиль» шиирлеринде юксек джошкъунлыкънен ифаде этти. Зан этсем буларнынъ экинджиси джумле тюркий халкъларынынъ назмиети ичинде тувгъан тиль мевзусында язылгъан энъ кучьлю эсерлер арасында ер алмакъта:
Джырларынъ болмаса, маненъ болмаса,
«Джурт» деген сёзюнъмен джюрек толмаса,
Ах, насыл джюрермен гъурбет якъларда,
Танышсыз, билишсиз джат сокъакъларда?..
Бильмиймен – тюрюкми, татармы адынъ,
Бек яман татлысынъ, Танърыдан тадынъ.
Тюрюк де, татар да сенинъ сёзлеринъ,
Экиси эки чифт мунълу козьлеринъ…. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Къабримде мелеклер соргъу сораса,
Азраиль тилимни бинъ кере тораса,«Озь тувгъан тилимде айт магъа!» дермен,
Озь тувгъан тилимде джырлап олермен…
«Тувгъан тиль»
Бекир Чобан-заде корюмли эдебиятшынас ве эдебий тенкъидчы оларакъ озь бедиий яратыджылыгъыны къыскъадан ве амма гъает мергин суретте бойле тасвилеген эди: «Меним языларым ич бир шей косьтермесе де, къырылгъан, чайпалгъан, бельки бугунь-ярын олюп, ёкъ болуп кетеджек къырымтатарны, онынъ минлерини, дуйгъуларыны бек яхшы косьтере; бир кунь келип, тарих Къырымман огърашса, къырымтатар къырымтатарны къыдырса, меним языларым ортагъа чыкъар…»***.
Бу сёзлер улу юртдашымызнынъ къалеминден кягъыткъа 1919 сенеси тёкюльген эди. Не языкъ ки арадан он секиз йыл кечер кечмез 13 октябрь 1937 сенеси о къанунсыз махкеменинъ акъсыз къарарынынъ къурбаны олды. Онынъ ады ве яратыджылыгъы исе партиявий цензура тарафындан узун девир боюнджа къатты суретте ясакълангъан эди.
Амма ахыры сонъу янъы заманлар кельди ве Бекир Чоюан-заденинъ умют-хаяллары керчеклешмеге башлады. Онынъ ады тюрк дюньясынынъ энъ буюк алим ве эдиплери сырасында къйта баштан ер алды, эсерлери исе дюнья талап этиле. Ве тек къырымтатарлар тарафындан дегиль. Сонъ йыллар ичерсинде онынъ ильмий эсерлери Къырымда, Азербайджанда ве Тюркиеде нешир этильди. Шиир ве икяелери исе рус, украин, маджар, лех, тюрк, азери, узьбек ве бир сыра дигер тиллерге чевирильди.
Бекир Чобан-заденинъ эдебий мирасыны кениш рус окъуйыджы кутьлесине еткизмеге наиль олгъан терджиманларнынъ эмек ве меаретине юксек къыймет кеселер деп умют этем. Булар: Къырымда белли шаирлер Петр Макуха, Сергей Дружинин, Ольга Голубева ве Бекир Чобан-заденинъ несир эсерлерини ильк оларакъ русчагъа чевирген эдебиятшинас Шефикъа ханым Абдураманова.
Фырсаттан файдаланып «Тынч татар чёлюнде…» китабыны неширге азырламагъа исселерини къошкъан джумле аркъадашларгъа ве шу сырада И. Гаспринский адына медиамеркезнинъ ве И. Гаспринский адына Къырымтатар джумхурриет кутюпханесининъ хадимлерине юректен тешеккюрлеримни бильдиртмек истейим.
Айдер ЭМИРОВ