Исмаил Гаспринский адына къырымтатар джумхуриет кутюпханеси

Cobanzadә B. Secilmis әsәrlәri: I–5 cild / B; nәsrә hazirlayan vә on sozun muәllifi M. Adilov ; red. A. Babayev. – Baki : Sәrq – Qәrb, 2007. – 336 с. – (Muasir Azәrbaycan әdәbiyyati. 1. Turkoloji tәdqiqat). – азерб. тилинде.

I

Къырымнынъ энъ шанлы эвлятларындан бириси олгъан аджайип шаир ве дюньяджа мешур тюркшынас-алим Бекир Чобан-заде омрюнинъ муим бир къысмыны Азербайджанда кечиргени беллидир.

Бекир Чобан-заде озюнинъ энъ фааль ильмий чагъында, 1925 сенеси тувгъан юрту -Къырымны терк этип, Бакугъа кочип кете. Онынъ бу адымынынъ себеплери хусусында тедкъикъатчыларнынъ чешит тюрлю фикирлери бар. Занымджа, бу акъта къатты бир хуляса чыкъармакъ ичюн Чобан-заденинъ терджимеийалы даа да терен огренильмеси керек.

Эр не исе, 1925 йылынынъ бааринден (базы менбаларгъа коре, 1924 йылынынъ сентябрь айындан)  13.10.1937 йылдаки фаджиалы элягъына къадар (къыскъа бир аралыкълар истисна)  Бекир Чобан-заде Азербайджаннынъ пайтахтында яшап чалышты.

Бакуда Бекир Чобан-заденинъ ильмий ве педагогик сааларда япкъан ишлери айтмакънен битмейджек дереджедедир. Тедкъикъатчыларнынъ малюматларына коре, шу йылларда о Азербайджан девлет университети Шаркъ факультетининъ деканы ве бунынънен бирге Азербайджан тили ве эдебияты кафедрасынынъ мудири ве профессоры вазифелеринде булуна. 1925-1929 йыллары арасында Азербайджан Девлет ильмий-тедкъикъат институтынынъ ильмий кятиби, 1929 йылында исе шу институтнынъ тюркшынаслыкъ болюги тарихий тильджилик комиссиясынынъ реиси оларакъ сайлана.

Бекир Чобан-заде 1926 йылында Бакуда кечирильген мешур Биринджи Тюркшынаслыкъ Къурултайынынъ энъ фааль иштиракчилеринден бириси олды, тюркшынаслыкънынъ бир сыра муим меселелерине аит олгъан марузаларынен чыкъыш япты. Тюркшынаслыкъ Къурултайы биткенинен Бекир Чобан-заде Азербайджаннынъ Янъы Тюрк элифбеси комиссиясынынъ реислигине кетирильди.

Бекир Чобан-заденинъ къардаш азербаджан халкъы ичюн япкъан энъ буюк хызмелеринден даа бирисини къайд этмейип кечмек олмаз. 1929 йылындан итибарен о Азербайджан Девлет ильмий-тедкъикъат институтынынъ аспирантура шубесине реберлик япып башлады. 20-нджи асырнынъ экинджи ярысында Азербайджан ве Совет Бирлиги микъясында буюк алимлер олып танылгъан профессор ве академиклер М.А. Дадашзаде, М.Ш. Ширалиев, Н.М. Араслы, Э.М. Демирчизаде ве даа бир чокълары Бекир Чобан-задени озь оджалары, деп саялар.

Бутюн бу мисаллер Бекир Чобан-заденинъ Азербайджан ичюн эмиети не къадар буюк олгъаныны косьтерелер.

Озь тарафындан Азербайджан девлети де Бекир Чобан-заде азербайджан халкъы ичюн чын юректен япкъан хызметлерини унутмай ве хатырасыны джумхуриетте яшатмакъ ичюн баягъы тедбирлер омюрге кечире. Буюк алимнинъ йылдёнюмлеринде Бакуда халкъара ильмий конференциялар кечириле. Онынъ акъкъында бир сыра китаплар ве пек чокъ макъалелер басылып чыкъты ве бу иш эп девам этмекте. Баку шеэрининъ джадделеринден бирисине Бекир Чобан-заденинъ ады берильди.

Амма бу сырада япылгъан арекетлернинъ арасында 2007 сенеси Бекир Чобан-заденинъ беш томлыкъ ильмий эсерлерининъ топламы нешир этильгени айрыджы дикъкъаткъа ляйыкъ, деп саям. Бутюн тюрк дюньясы ичюн гъает муим бу иш Азербайджан президенти Ильхам Алиевнинъ 2004 сенеси январь 12-де чыкъаргъан буйругъы нетиджесинде омюрге кечирильгени де бизим ичюн гъает эмиетли, деп саям. Чюнки улу алимнинъ ана-юрту олгъан Къырымда сонъки 30 йыл ичинде олды-оладжагъы учь ильмий эсери айры китап шеклинде гъайрыдан нешир олунды. Шуларнынъ арасында:

Бекир Чобан-заде. Къырымтатар ильмий сарфы. – Симферополь: Доля, 2003. – 240 с.   Пер. загл.: Научная грамматика крымскотатарского языка.

Бекир Чобан-заде. Крымскотатарская литература новейшего периода = Къырымтатар эдебиятынынъ сонъ деври: Симферополь: Доля, 2003. – 132 с. – (И. Гаспринский китапханеси «Бильги чокърагъы» сер.).

Bekir Çobanzade. Türk-Tatar diyalektolojisi (Giriş) [Предпринт]. – Симферополь: Таврия, 2009. – 94 с. Пер. загл.: Тюрко-татарская диалектология.

Амма юкъарыда анъылгъан учь китапнынъ да ич бириси девлет эсабына чыкъарылмагъаныны теэссюф иле хатырлатмагъа меджбурым. Дейджегим, Азербайджаннынъ ёлбашчысы Бекир Чобан-заденинъ ильмий асабалыгъына айрыджа дикъкъат айыргъаны Къырым джумхиретининъ шимдики реберлиги ве хусусан акимиетте месуль вазифелерде булунгъан ватандашларымыз ичюн яхшы бир орьнек олмалыдыр.

II

Макъалемнинъ биринджи къысмында мешур тюркшынас-алим ве аджайип шаиримиз Бекир Чобан-заденинъ Баку девриндеки (1925-1937) омрю, ильмий ве педагогик фаалиетлери акъкъында эм де Азербайджанда бизим улу   юртдашымызнынъ хатырасы буюк урьметнен сакъланылгъаны хусусында умумий бир малюмат кетирген эдим.

Бугунь исе газетамызнынъ окъуйыджыларыны Бекир Чобан-заденинъ Бакуда 2007 сенеси Азербайджан девлетининъ президенти Ильхам Алиевнинъ 2004-де имзалагъан буйругъы муджиби басылып чыкъарылгъан беш томлыкъ ильмий эсерлер топламынен къыскъадан олса да  таныштырмакъ истейим.

Мезкюр топламнынъ эр бир джылтынынъ башында колемдже кучюк бир аннотация кетириле. Оларнынъ эр биринде шу джылткъа Бекир Чобан-заденинъ анги эсерлери кирсетильгени хусусында къыскъа малюмат бериле. Бу ерде шу аннотацияларны къыскъартылгъан шекильде ве тиль джеэтинден бираз къырымтатар тилине келиштирильген алда кетирем ве шу буюк чалышманы Къырымдаки окъуйыджыларымызгъа танытмакъ ичюн шимдилик етерли, деп саям.

Биринджи джылт (умумий колеми – 336 саифе)

«Земаневий тюрк дюньясынынъ энъ буюк тюркшынас-алими адыны ташымагъа ляйыкъ олгъан профессор Бекир Чобан-заде къыскъа аят яшагъан, анджакъ озюнден сонъра зенгин ильмий ве бедиий мирас къалдырып кеткен. Онынъ «Сайлангъан эсерлери»нинъ 1-нджи джылтына 1920-нджи йылларда Бакуда арап уруфатында нешир этильген «Тюрк-татар лисаниятына медхаль» (“Тюрк-татар тилине кириш”) ве «Тюрк-татар диалектологиясы» ве эм де архивде язы машинкасында латин арифлеринен басылгъан «Хатаининъ тили ве бедиий яратыджылыгъы акъкъында эсерлери» кирсетильди».  

Экинджи джылт (368 саифе)

«Шаркъ дюньясынынъ XX асырнынъ 20-30-нджы йылларында язып-яраткъан энъ буюк алимлерден Бекир Чобан-заденинъ «Сайлама эсерлери»нинъ 2-нджи джылтына онынъ 1928-нджи йылда Акъмесджитте эски элифбеде нешир эттирген «Сонъ девир къырымтатар эдебияты. Тенкъит теджрибелери», архивде язы машинкада латин элифбесинде басылгъан ве эски эльязма алында къалгъан «Ибн Муханна  ве онынъ лугъаты» китаплары ве эм де ильмий деврий матбуатта азербайджан ве рус тиллеринде нешир этильген 27 макъале ве чыкъышы ер алгъан». 

Учюнджи джылт (344 саифе)

 «Улу тюркшынас Бекир Чобан-заденинъ «Сайлангъан эсерлери»нинъ учюнджи джылтына кирсетильген «Тюрк тили ве эдебиятынынъ тедрис усулы» адлы эки къысымлы тедкъикъат тюрк тиллерининъ ве эдебиятларынынъ тедрисий ве тедкъикъий методларынынъ огренильмесине багъышлангъан. Китап Азербайджанда юксек тасиль тарихынынъ огренильмесине зенгин материал бере ве земаневий тедрис (окъутув) ве ильмий араштырмалар ичюн актуаллигини аля даа сакъламакъта».

Дёртюнджи джылт (200 саифе)

«Бекир Чобан-заденинъ ильмий эсерлери топламынынъ дёртюнджи джылты онынъ «Тюрк тили» китабындан ибареттир. Буюк алимнинъ шу эсери тюрк тили  оджалары ичюн энъ мукеммель усулий къулланма сайыла».

Бешинджи джылт (264 саифе)

«Мешур тюркшынас-алим Бекир Чобан-заденинъ зенгин ильмий асабалыгъынынъ факъат бир парчасыны ифаде эткен беш джылтлыкъ ильмий эсерлер топламынынъ бешинджи джылтына онынъ «Къумыкъ тили ве эдебияты» тедкъикъаты ве Ф. Агазаде иле бирликте язгъан «Тюрк грамматикасы» китабы кирсетильди. Эр эки эсер де бугунь де тюкшынаслыкъ ильми, о джумледен земаневий азербайджан тилининъ инкишаф ёлларыны огренмек ичюн гъает эмиетлидир».

***

Къырым топрагъында узун тарихлар боюнджа дюньягъа кельген энъ улу шахыслардан бириси олгъан Бекир Чобан-заденинъ месафе джеэтинден баягъы узакъ, амма гонъюль тарафындан къардаш Азербаджанда беш джылтлыкъ ильмий эсерлер топламынынъ чыкъышы бизим ичюн буюк бир адисе олгъаныны даа бир кере къайд этерек, даа бир къач фикиримнен пайлашмакъ истейим.

Бекир Чобан-заде гъает къыскъа бир омюр ичине 150-ге якъын ильмий эсер (шу сырада 15-ке якъын китап) яраткъаны беллидир. Окъуйыджыларымызгъа таныткъаным беш джылтлылыкъкъа исе факъат 9 китап ве 27 макъале кирсетильген. Демек, Бекир Чобан-заденинъ толу ильмий эсерлер топланса, энъ аздан он джылтлыкъ топлам акъкъында сёз юрютмек мумкюн. Бу, эльбет де якъын йылларда аль этиледжек бир иш дегильдир. Амма къырымтатар филолог алимлери ичюн тюшюниледжек мевзуларындан бириси олмакъ керек.

 Айдер ЭМИРОВ