У книжной полки: АХ, СЕН ДАМА ДЮНЬЯСЫ!
Эшреф Шемьи-заденинъ халкъны
Ватан ичюн курешке рухландыргъан
«Саксавул» шиири акъкъында
Бу йылнынъ июнь 8-нде Ф. Якъубов адында КъМПУ янындаки Къырымтатар филологиясы, тарихы ве Къырым этносларынынъ медениети ильмий-тедкъикъат институтында къырымтатар классик шаири, терджиманы ве эдебиятшынасы Эшреф Шемьи-заденинъ 115-нджи йыллыгъына багъышлангъан «тёгерек маса» кечирильген эди. Шу институтнынъ етекчи ильмий хадими, филология илимлери намзети Нариман Абдульваап «Эшреф Шемьи-заденинъ орта асыр къырымтатар эдебияты иле багълы чалышмаларгъа даир» мевзусында чыкъышы иштиракчилернинъ дикъкъатыны айрыджа джельп эткен эди. Нариман оджа «Ленин байрагъы» газетасында 1969 йылынынъ январь ве февраль айларында Эшреф Шемьи-заденинъ «Ашыкъ Умер» (Умер Абдулла огълы) макъалеси дердж олунмасы акъкъында сёз юрсетерек, онъа гъает юксек къыймет кесип: «О заманда Шемьи-заденинъ макъалеси халкъымызгъа олдукъча буюк тесир эткен эди. Онынъ басылып чыкъмасы, апансыздан патлап орталыкъны сарсыткъан бир топнен къыяс этмек мумкюн…», – дегенинен разы олмамакъ мумкюн дегиль.
Амма тарихий акъикъаткъа риает этеджек олсакъ, «Ашыкъ Умер» макъалесинен багълы вакъиа, Эшреф Шемьи-заденинъ халкъымызнынъ анъында, гонълюнде миллий дуйгъуны, Ватан севгисини джанландыргъан, алевлендирген даа бир медений-мефкуревий топ олгъаныны къайд этмек керекмиз. Биринджисине аит вакъиалар не заман ве насыл шекильде юзь бергени акъкъында исе сайгъылы окъуйыджыларымызгъа ашагъыда хатырлатамыз.
1967 сенеси Советлер Бирлигинде Октябрь инкъилябынынъ 50 йыллыгъы тантаналы суретте къайд этильген бир вакъытта Озьбекистан Языджылар бирлигиндеки къырымтатар секциясына назм ве несир эсерлеринден ибарет салмакълы (о заман ичюн) бир джыйынтыкъ нешир этмеге рухсет берильген эди. «Октябрь ёлунен» китабыны неширге азырламакъ иши теджрибели языджыларымыз Эшреф Шемьи-заде, Раим Тынчеров ве Абдулла Дерменджиге авале этильген эди. Чешит себеплерден отьрю, 1967 сенеси чыкъаджакъ китап анджакъ 1968 йылынынъ бааринде дюнья юзю корьген эди. Китапкъа кирсетильген 50 муэллифнинъ эсерлери чешит мевзуда ве севиеде эди. «Тувгъан Узбекистаным», «Зеравшан нагъмелери», «Мырзачёль», «Советстан», «Партиям гъыдалай», «Узбекистан», «Памукъчы къыз йыры» киби къалыплашкъан серлевалы шиирлер арасында «Узбекистан балладасы» серлевалы эсер незарет органларынынъ дикъатыны джельп этмегени инсаний бир алдыр. Амма шу ич бир тюрлю шубе догъурмагъан серлева астында улу шаиримиз Эшреф Шемьи-заденинъ къырымтатар халкъынынъ фаджиасыны тасвир эткен «Саксавул» шиири къоюлгъаны артыкъ китап сатылыкъкъа чыкъкъан сонъ аныкъланды. Бу шиирнинъ девлет тарафындан нешир этильген китапта басылмасыны халкъ зеининде, гонълюнде миллий дуйгъуны янъыдан тепреткен, алевлендирген, ильк кере патлаткъан медений-мефкюревий топ, деп саймакъ мумкюндир.
«Октябрь ёлунен» джыйынтыгъы о заман ичюн де фантастик бир тиражнен — он бинъ нусхада басылгъан эди. О шиир о заман бир чокъ той-джыйынларда, дуа-сеналарда, миллий арекетимизнинъ тешеббюс группаларынынъ топлашувларында къайта-къайта окъула, айтыла эди.
Мезкюр шиир экинджи кере та 1988 сенеси, яни Гъайрыдан къурувнынъ (перестройканынъ) экинджи йылында «Ленин байрагъы»нда басылгъан эди. Чокъ языкъ, бу сефер де керчек серлевасы «Саксавул» дегиль де, «Узбекистан балладасы» деп берильди ве 1968 с. китапкъа кирсетильмеген сатырлар кене да тюшип къалды. Эгер янъылмасам, халкъымызгъа Ватан огърунда курешмеге кучь-къувет берген бу шиир Къырымда тек бир кере – А. Велиуллаева ве А. Алимова тарафындан азырлангъан «Къырымтатар эдебияты: 7-нджи сыныф ичюн дерслик»те «Озьбекстан балладасы» серлевасы астында чыкъты (Акъмесджит, «Къырымдевнешир», 1993). Шуны да къайд этип кечмелимиз ки, Акъмеджит районы «Сельский труженник» газетасынынъ къырымтатар тилинде чыкъкъан «Салгъыр бою» илявесинде 2019 с. июнь 22-де басылгъан санында «Саксавул» шииринден 12 сатыр басылгъан эди.
Ахыр-сонъу 2008 сенеси Эшреф Шемьи-заденинъ 100 йыллыгъы мунасебетинен шаирнинъ учь джылтлыкъ сайлама эсерлерини чыкъармакъ къарары алынгъан эди. Биринджи джылтнынъ (тертип эткен ве неширге азырлагъан – Риза Фазыл, муаррир — Айдын Шемьи-заде)125-130-нджы саифелеринде «Саксавул» шиири де ер алды. Амма, теэссюфнен къайд этмек керегим ки, эвельки неширлерде базы бир къыскъартмалар ве хаталаргъа ёл берильген олса, шу салмакълы неширде джиддий хаталарнынъ сайысы даа да арткъан.
«Саксавул» шиирини «Янъы дюнья» публикациясы ичюн азырлар экенмиз, элимизде ве Эшреф Шемьи-заденинъ архивинде сакъланып кельген эльязмаларны ве машинкада басылгъан бир сыра копияларны огренип, къыяс этип, къолумыздан кельгени къадар хаталарны тюзетип, эксик ерлерини толдурмагъа тырыштыкъ.
Бу иште эмегини аямай ярдымда булунгъан И. Гаспринский адына миллий кутюпханемизнинъ надир китаплар, эльязма ве архив материаллары болюгининъ мудиреси Медине ханым Алимовагъа юректен тешеккюримни бильдирем. Дикъкъатлы окъуйыджынынъ: «Я эвельки неширлерде саксавул «къ» арфи вастасынен языла эди де, къатты ишаретни не ичюн алып ташладынъыз?», – деген суалининъ огюни алмакъ ичюн, шуны къайд этмели ки, Эшреф агъанынъ озь элинен арап уруфатында язып къалдыргъан эльязмасында «сакъсавул» дегиль де, «саксавул» деп язылгъаны ачыкъ-айдын корюне ве окъула. Биз бир сыра тюркий халкъларнынъ лугъатларыны бакъып чыкъаракъ, оларда да «саксавул» сёзю «к» арифинен язылгъаныны корьдик.
САКСАВУЛ (эсас)
Баллада
Къайсын Кулиевге
В песчаных степях аравийской земли,
Три гордые пальмы высоко росли.
М. Лермонтов
«Къургъакъ эль» деп намы кеткен
Къадим туркмен элинде,
Къаракъумнынъ джалын бурккен
Къызгъын, къавракъ чёлюнде,
Барханларнынъ ортасында
Ёлдан-ыздан кенарда,
Осе эди бир саксавул
Теречиги тенада…
Айлар кече, баарь оте,
Яз артындан кузь келе.
Йыллар кече, омюр оте,
Кузь артындан къыш келе.
Уджы-къыры корюнмеген
Кенъ сахрада – тарлыкъта,
Саксавулнынъ омрю кече
Янъгъызлыкъта, зарлыкъта.
Догъып-осип корьгени тек
Акъчиль, сары кок юзи.
Къум бораны, тоз бораны
Геджеси ве куньдюзи.
Тамырлары арасында
Тек йыланлар сызгъырша.
Къум устюнде бир-биринен
Къара къуртлар къырылша.
Ёкъ янында теречикнинъ
Сырдашмагъа сырдашы.
Ёкъ янында, къара куньде
Джылашмагъа сойдашы.
____________
Бир кунь кунеш яман якъып
Яндыргъанда сахраны,
Уфукътаки ойнакъ сагъын
Анъдыргъанда дерьяны,
Янъгъызлыкътан джаны янгъан
Саксавул пек ынджынып,
Танърысына опьке эте,
Такъдирине аджынып:
«Догьдым-осьтим шу къумлыкъта
Бир акъар сув корьмедим,
Отти омрюм янъгъызлыкъта
Нешъе недир бильмедим.
Ич бир къушчыкъ далларыма
Къонып дертин тёкмеди,
Ич бир инсан колеткемде
Отурып джал этмеди», —
Деп окюне, тасалана
Саксавул озь-озюне…
Шу арада куньбатыда,
Барханларнынъ устюнде
Пейда ола паттадакътан
Бир кочьменджи керваны.
Сес-шамата толып къала
Къум тёпенинъ эр ягъы.
Байгъуш терек: «Мурадыма
Ириштим», – деп севине.
«Махлюкъларнынъ энъ анълысы
Буюрды, – деп, – эвиме».
«Энъ анълылар» алмай-бермей
Алып балта, курекни,
Тутуналар абрамагъа
Бизнинъ гъарип терекни.
Япракъларын юлып-юлкъып,
Туелерге ташлайлар.
Пытакъларын бирер-бирер
Сындырмагъа башлайлар.
Саксавулны тамырындан
Талынаджек балталап,
Джемий чыкъкъан агъачыны
Туелерге аркъалап,
Джурьдек керван агъыр-сабыр
Бухарагъа ёл тута.
(Бу вахшилик йыланларны
Инлеринден къачырта).
____________
Бухарада одун кесат,
Бухара зар къорайгъа…
Керван башы саксавулны
Сата бай бир наввайгъа…
(Эр шей оле, ахры эпси
Топракъ ола, куль ола.
Пек азларнынъ омрю бираз
Тесадуфен созула).
Наввай да о агъачларны
Якъа ба́рын тандыргъа.
Тек бир тегиз пытачыкъны
Откъа атмай къалдыра.
Алып кире пытачыкъны
Озюнинъ гуль багъына,
Багълап къоя къазыкъ этип
Бир гуль терек талына.
____________
Айлар оте, йыллар оте,
Кузь артындан къыш келе.
Омюр тюшдай кечип кете,
Баарь келе, яз келе.
Сельбилернинъ талдасында,
Дженнетдайын бир ерде,
Демев болып тура пытакъ
Гъонджелерге, гуллерге.
Артыкъ оны ызлы боран
Къум ичинде чайкъатмай.
Такъырларнынъ сыджакъ ели
Нефесини къаплатмай.
Гедже-куньдюз янчыгъында
Арыкъ акъа шырылдап,
Этрафында къарылгъачлар
Учушалар чырылдап.
Къокъу сача янындаки
Гуль, мелевше, сумбуллер.
Хош нагъменен шенълендире
Эшлерини бульбуллер.
Тереклерде балланалар
Эрик, алма, армутлар.
Чечеклерден ясакъ джыйып
Орьсенлеше балкъуртлар.
Эр ер кейфте, ишве, назда,
Эр шей шырын уйкъуда.
Эр осюмлик зевкъта, азда.
Тек саксавул къайгъыда.
Саксавулнынъ дерти буюк,
Ози кучюк олса да,
Хырпалангъан гонъли куюк,
Тыштан кулип турса да.
Эркетайлар ортасында
Озюн сезе огейдай.
Арабанынъ копчегинде
Он учюнджи кегийдай.
Бильмей байгъуш, залым фелек
Даа нелер азырлай…
Озю десенъ хаялында
Эр дакъикъа арызлай.
Алты ай яз къакърап яткъан
Кийик, санърав сахрасын,
Алты ай къыш бузлап яткъан
Сувукъ, титис ювасын.
Барханлардан сувдай акъкъан
Къум селини арызлай,
Къара къышнынъ отдай якъкъан
Сырт елини арызлай.
Къум устинде эркеленген
Йыланларын сагъына.
Шайтан тойдай океленген
Боранларны сагъына.
Истей тувгъан сахрасыны
Бир кере даа корьмеге.
Янса биле, шу сахрада
Янып кульге дёнмеге.
Дар дюньяда бир арзусы –
Шу къаргъышлы ювасы…
Ай бир боран, ай бир туфан…
Ах, сен дама́ дюньясы!..
Ёкъмы бир джан, саксавулны
Сахрасына къайтарсын!
Ёкъмы бир танъ, саксавулны
Эсареттен къуртарсын!
1967
Лугъатче
Ашагъыда «Саксавул» шииринде расткельген базы эскирген ве шиве сёзлерининъ манасы анълатыла. Йылдызчыкънен (*) къайд этильген сёзлернинъ анълатмасы Э. Шемьи-задеге аиттир.
аз /хаз/- кейф (наслаждение)*; акъчиль — беязымсы (белёсый); арызламакъ — арзуламакъ, истемек, сагъынмакъ; бархан — сахрада къум обасы; ба́рын — эписини; буркмек — фышкъыртмакъ, пускюртмек; дама́ — умют, ишанч; дар дюнья — бутюн дюнья, фаний дюнья; демев — таянч (опора); зар — мухтадж, ихтиядж; зарлыкъ — мухтаджлыкъ, ишве — наз, джильве*; кегий — спица; кесат — етишмеген, тансыкъ; колетке — кольге (тень); къавракъ — къургъакъ (иссохший); къакърамакъ — тююлип оксюрмек; къорай — бурьян, используемый для топки; наввай — фурунджы*; нешъе — къуванч; орьсенлешмек — (чалышып) такъаттан кесильмек, ёрулмакъ; паттадакътан — бекленильмеден, апансыздан; сагъын — мираж; саксавул – сахраларда оськен, сувсызлыкъкъа ве шиддетли еллерге даянакълы тереклернинъ чешити; санърав — къоркъунчлы, титис, бешарет; Танъры — Аллах; топ — бомба; туе— деве; туфан — потоп; джалын – алев, сыджакъ нефес; джурдек – быстрый, резвый; джылашмакь – агълашмакъ; эль – дияр, мемлекет; эркетай — эрке оськен (баловень)*; эсарет — неволя, рабство; ясакъ — верги (налог, дань, оброк)
Айдер ЭМИРОВ
Фотоларда:
1. «Саксавул» шиири «Узбекистан балладасы» серлева алтында ильк дефа дердж олунгъан «Октябрь ёлунен» (Ташкент, 1968) джыйынтыкънынъ къапы.
2. Эшреф Шемьи-заденинъ озь къолунен язып къалдыргъан «Саксавул» шииринден бир левха (И. Гаспринский кутюпханесининъ архив болюги, Ф. 100).